جواهرات قدیمی ایران در عصر قاجار

نسل ایرانیان همیشه در هنر و صنایع دستی، ممتاز و قابل تقدیر بوده‌اند. این هنر شامل ساخت انواع جواهرات هم می‌شود. ممکن است برایتان جالب باشد که بدانید اولین گردنبند ساخته شده که اکنون در موزه لوور موجود است متعلق به یکی از شاهزاده‌ خانم‌های ایرانی بوده است. اما موضوعی که امروز می‌خواهیم درباره‌ی آن با شما صحبت کنیم به چند صد سال بعد از آن مربوط می‌شود؛ انواع جواهرات ایرانی که از دوران قاجار به جای مانده است.

تاریخ‌نویسان، آغاز جمع‌آوری جواهرات در ایران را به زمان صفویه نسبت داده‌اند که طی صدها سال، توسط پادشاهان ایران گردآوری شده است. در طی سالیان و با عوض شدن پادشاهان و سلسله‌ها، مقداری به آن‌ها اضافه شده و البته مقداری از آن‌ها هم به تاراج رفته است.

آغاز سلسله‌ی قاجاریه و اتفاقات پیرامون آن

امروز و در این مطلب ما نمی‌خواهیم تاریخ ایران را بار دیگر برای شما بازگو کنیم اما برای بیان و دانستن موضوعاتی که مربوط به جواهرات این دوره از ایران است نیاز است توضیحات مختصری از آن عصر خدمت‌تان ارائه کنیم. پس از اتفاقات و نزاعی که بر سر حکومت بعد از کریم خان زند در ایران و در قرن هجدهم میلادی روی داد، بالاخره قاجارها بر دیگر مدعیان حکومت پیروز شدند و توانستند سلطنت بر کشور را از آن خود کنند. (شروع سلطنت از سال 1799 تا 1924 میلادی مصادف با 1175 تا 1304 خورشیدی)  

پیشرفت‌های دوره‌ی قاجار

به علت شلوغی‌ها و هرج و مرجی که تا حدودی گریبان ایران را بعد از زندیه گرفته بود، با به حکومت رسیدن قاجارها، اوضاع کمی سامان یافت و کشور به سمت صلح و آرامش پیش رفت. در آن سال‌ها غربی‌ها به پیشرفت‌های چشمگیری دست یافته بودند و اندکی از این پیشرفت‌ها، با سفر پادشاهان ایران به اروپا، به ایران هم منتقل شد. نمونه‌های آن را می‌توان راه‌آهن، تلگراف و تا حدودی هم هنر در زمینه‌ی حمایت از تکنیک‌های لیتوگرافی و عکاسی نام برد. هنر دیگری که در آن دوران پیشرفت داشت استفاده از رنگ روغن و خلق آثار پرتره بود.

جواهرات قاجار

جواهرات در دوران قاجار از آن‌جایی مورد توجه است که آن زمان به خاطر استفاده زیاد پادشاهان قاجاری از جواهرات، این صنعت در ایران پیشرفت کرد. انواع تراش‌هایی که بر روی سنگ‌ها صورت می‌گرفت سبب شد نگاه فرهنگ‌های دیگر به این سمت جلب شود و از این سبک تأثیر بگیرند.

الماس زرد

گفته می‌شود در سفرهایی که ناصرالدین شاه به اروپا داشت، گنجینه‌هایی را خریداری ‌کرده و با خود به ایران ‌آورده بود. الماس زرد رنگ فانتزی با برش کوسن، به ارزش 74.53 قیراط متعلق به اواخر قرن نوزدهم است. الماس زرد رنگ بخشی از مجموعه‌ی خصوصی آخرین پادشاه قاجار، احمد شاه بود. این الماس و همین‌طور جواهرات کمیاب نشان از اشتیاق خاندان قاجار به جواهرات و سنگ‌های قیمتی دارد.

الماس‌هایی که پیشینه‌ی تاریخی داشته باشند این روزها در بازار خرید و فروش سنگ‌های قیمتی بسیار نادر هستند. الماس زرد رنگ در 13 می سال 1983 توسط نوادگان احمد شاه در حراجی‌ها به فروش گذاشته شد. این الماس به قیمت 2 میلیون و 900 هزار دلار در حراجی به فروش رسید که رکورد فروش الماس زرد فانتزی را در حراجی‌ها از آن خودش کرد. الماس زرد رنگ از آخرین تکه‌های باقی مانده از جواهرات احمد شاه بود که برای نوادگانش به ارث گذاشته بود.

عکس‌های زیادی از احمدشاه موجود است که الماس زرد رنگ را نصب شده بر کلاهی که بر سر دارد استفاده کرده بود. قطعاً این الماس گران‌بها توسط پادشاه سابق و اجدادش به او رسیده بود.

ناصرالدین شاه و علاقه‌ی زیاد به جواهرات

کره جواهرات

در میان پادشاهان قاجار، ناصرالدین شاه را به خاطر سفرهایی که داشته به عنوان شاه مدرن می‌شناسند. عشق او به جواهرات، الماس و سنگ‌های قیمتی، انکارناپذیز است. همچنین او علاقه‌ی زیادی به عکاسی، نقاشی و شعر داشت. آثاری از سفارشات او در زمینه‌ی جواهرات هم‌اکنون هم در خزانه‌ی ملی جواهرات ایران نگهداری می‌شود. از شگفتی‌های علاقه‌ی او به جواهرات یک «کره‌ جواهرات» است. این کره از 34 کیلوگرم طلا و 3656 گرم سنگ قیمتی ساخته شده است. در این کره، اقیانوس‌ها و دریاها از زمرد، زمین‌ها و خطوط جغرافیایی از الماس و یاقوت ساخته شده‌اند. گفته می‌شود از هزاران سنگ‌های لق زیورآلات دیگر که امکان گم شدن آن‌ها وجود داشته و در خزانه موجود بوده و برای از دست ندادن آن‌ها، دستور به ساخت این کره جواهرات داده است. این مجموعه جواهرات آن‌قدر چشم‌گیر است که از آن به عنوان پشتوانه پول ملی در خزانه نگهداری می‌شود.

تاج کیانی

تاج کیانی یکی از تاج‌هایی است که در زمان پادشاهان قاجار استفاده می‌شده است. تاج کیانی سالیان به عنوان تاج برای پادشاهان وجود داشت اما با وجود آن، سال‌ها بعد، رضا شاه تاجی برای خود ساخت. زیرساخت تاج کیانی از مخمل قرمز است که بر روی آن هزار نگین نصب شده است. در نقاشی‌هایی که از فتحعلی شاه بر جای مانده است، اغلب با تاجی مشابه دیده می‌شود. درست مشخص نیست در آن زمان چند تاج با شکل‌های مشابه وجود داشته‌ است و یا یک تاج بوده و در عکس‌ها و نقاشی‌های مختلف توسط هنرمندان با شکل‌های مشابه نقاشی شده است.

مشخصات تاج کیانی

بر روی تاج کیانی حدود 1800 مروارید قرار دارد که هر کدام بین 7 تا 9 میلی‌متر هستند. در قطر این تاج حدود 300 زمرد نصب شده است که بزرگ‌ترین آن‌ها تقریباً 80 قیراط است. همچنین حدود 1800 یاقوت و اسپینل spinel (نوعی سنگ قیمتی در رنگ‌های قرمز، اسطوخودوس، بنفش، آبی، سبز، قهوه ای، مشکی) روی تاج وجود دارند که بزرگ‌ترین آن 120 قیراط است. بزرگ‌ترین الماسی که بر روی تاج کیانی نصب شده 23 قیراط است. ارتفاع کل تاج با در نظر گرفتن پری که بر روی آن نصب شده 32 سانتی‌متر و بدون آن 19.5 سانتی‌متر است.

نیم‌تاج مرصع میناکاری

نیم‌تاجی که ارزش تاریخی زیادی دارد از آثار به جا مانده از دوره‌ی قاجار است. این نیم‌تاج میناکاری، از طلا، زمرد کابشون Cabochon، یاقوت کابشون، الماس، یاقوت کبود و الماس سفید ساخته شده است. (در این‌جا لازم است توضیح کوتاهی در مورد کابشون Cabochon بدهیم. در زمان‌های قدیم به خاطر کمبود امکانات و تجهیزات برای تراش‌کاری بر روی سنگ‌های قیمتی، به سنگ‌هایی که بدون تراش و به صورت گنبدی شکل درمی‌آمدند، در حالی که پشت آن‌ها صاف بود، سنگ کابشون گفته می‌شد.)

سبک کار نیم‌تاج میناکاری

این نیم‌تاج تلفیقی از دو سبک الماس سفید و یاقوت کبود است. الماس سفید آن تراش خورده به سبک table-cut که نوعی تراش بر روی الماس است. در این نوع از تراش، سطح رویی الماس به صورت صاف مانند روی میز درمی‌آید و اطراف آن به سمت پایین تراش می‌خورد. در اطراف الماس، میناکاری به رنگ‌های مختلف انجام شده و یک گل هندی را در نهایت بر روی نیم‌تاج نمایش می‌دهد.

در قسمت مرکزی نیم‌تاج به سبک قاجار میناکاری شده و دختران در حال رقص را به صورت قرینه یکدیگر نمایش می‌دهد. در قسمت بالای تاج، زمردهای کابشون کار شده به همراه یاقوت و الماس تراش‌خورده table-cut هستند. دور داخلی این نیم‌تاج 21 سانتی‌متر است و 4 یاقوت آن گم شده است. 

سبک کار صنعت‌گران و جواهرسازان درباری زمان قاجار، چنان پیشرفت کرده و پیچیده شده بود که تأثیر قابل توجهی بر نحوه‌ی نگاه به جواهرات در آن دوران گذاشتند.

تیارا، نیم‌تاجی مرصع هدیه به ملکه انگلستان

در 30 اوت 1838، دو ماه بعد از تاجگذاری ملکه ویکتوریا، پادشاه مسقط سید سعید، هدیه‌ای ناب برای او فرستاد. این هدیه تاجی از سنگ‌های ایرانی بسیار نفیس، دست‌ساز صنعت‌گران ایرانی بود. در زمان قاجار، مسقط رابطه‌ی تجاری خوبی با ایران داشت. در مورد این تاج نقلی به جا مانده از سلامه دختر پادشاه مسقط در خاطراتش وجود دارد. او در مورد آن برای خواهرش نوشته است: «پدرم تاجی بسیار زیبا و گرانبها را برای او هدیه کرد که مستقیماً از ایران سفارش داده بود. این تاج میناکاری شده باشکوه به شکل برگ‌های طلایی نخل ساخته شده که سرتاسر آن با الماس تزیین شده بود و الماس‌ها به ترتیب از مرکز که دور می‌شد کوچک‌تر می‌شدند. این تاج آن قدری زیبا و نفیس بود که نمی‌توانستیم آن را با لباس و به طور معمول استفاده کنیم. تنها به عنوان سرمایه‌گذاری و در مواقع نیاز در نظر گرفته شده بود.»

مشخصات تاج تیارا

تاج تیارا شامل 12 صفحه‌ به شکل برگ بته‌جقه است که بر روی نوار طلایی نصب شده‌اند. در مرکز وجه‌های بیرونی آن یاقوت‌های بزرگ نصب شده است که اطراف یاقوت‌ها با الماس‌های سفید پوشانده شده است. در نوک این برگ بته‌جقه یاقوت کوچک دیگری در قاب طلایی برگ مانند نصب شده است. پشت این برگ‌های بته‌جقه، سه نقش‌ با پلی‌کروم کشیده شده است. این نقش‌ها شامل یک زن جوان با لباس قاجاری، یک مرد صاحب منصب قاجاری و نقش سوم گل رز و بلبل است.

ملکه ویکتوریا این تاج را به وسیله‌ی جواهرسازان لندنی Kitching & Abud کمی تغییر داد. به احتمال زیاد مرواریدهایی که نوک برگ‌ها کار شده و مرواریدهای واژگونی که در مرکز آن جای گرفته است، در این مرحله اضافه شده‌اند. گفته می‌شود ممکن است از دو گردنبند مروارید برای تزیین آن استفاده شده باشد. این تاج مرصع در سال 1924 در اتاق هندی، در کاخ باکینگهام قرار گرفت.

بازوبند نگین‌دار و میناکاری شده

به غیر از جواهراتی که از دوره‌ی قاجار به جا مانده است، خنجرها، بازوبندها و لوازم جانبی دیگری هم از آن دوران با تزیینات خاص و منحصر به فرد هنوز موجود هستند. این آثار به جا مانده از آن دوران یا در موزه‌های جواهرات ایران به نمایش گذاشته شده‌اند و یا در موزه‌های معتبر دنیا هستند. در میان این لوازم جانبی برای مثال بازوبندهایی وجود دارد که تا نیمه‌های عصر ناصرالدین شاه مردان صاحب منصب بر بازوی خود می‌بستند و بر روی آن پوشیده از جواهرات و سنگ‌های قیمتی بود. برخی از آن‌ها علاوه بر میناکاری و تزیینات خاص، حاوی مقداری هم از خاک کربلا برای محافظت از صاحب آن بود.

نقاشی‌های فیگوراتیو به جا مانده از عصر قاجار

گرچه اروپاییان در هنرهای خاص از جمله در نقاشی پیشرفت چشمگیری کرده بودند، اما نقاشی‌های دوران قاجار با سبک و سیاقی که داشتند برای غربی‌ها پر از جاذبه بودند. وقتی در این مقطع خاص از نقاشی صحبت می‌کنیم، مشخصاً منظورمان تنها یک نقاشی که بر دیوار آویخته شود نیست. در دوران قاجار یکی از کارهای هنری که بر روی آویزهای گردن (گردنبندها) انجام می‌گرفت نقاشی کردن و میناکاری بر روی آن‌ها بود. زیبایی این گردنبندها زمانی بیشتر می‌شود که مناظر گل و بلبل در کنار عشاق، و یا طبیعت بر روی میناها نقش بسته‌ باشند. هم نقاشی‌های رنگ روغن و هم میناکاری‌ها اسناد ارزشمندی از سبک‌های رایج در لباس‌ و جواهرات هستند.

گاهی بر پشت این گردنبندها حکاکی‌هایی نقش بسته است که نشان‌دهنده‌ی استفاده‌ی آن به عنوان طلسم بوده است.

رونق هنر نقاشی از زمان فتحعلی شاه قاجار

در زمان پادشاهی فتحعلی شاه قاجار، او حکام و زمامدارانی را به نقاط مختلف ایران فرستاد. او برنامه داشت در پایتخت و همچنین در استان‌های ایران بناهایی را درست کند. او برای زیباسازی این بناها تعداد نامحدودی نقاشی چه برای تهران و چه برای استان‌های دیگر سفارش داد. حاکمانی که او تعیین کرده بود از این کار فتحعلی شاه تبعیت کردند. اما نقاشی‌هایی که او سفارش داد تنها به اندازه‌های واقعی محدود نمی‌شدند. بسیاری از آن‌ها بر روی ظروف، گردنبندها و یا اشیاء میناکاری انجام می‌شد. او این سفارشات را به عنوان هدایا به سفیران و حاکمان کشورهای همسایه می‌داد.

شکل فیگورهایی که در زمان او کشیده می‌شد مدل ساده‌ای بود با انسانی که صاف ایستاده و یا نشسته بود. اما جزئیاتی که بر روی این نقاشی‌ها کشیده می‌شد، از مدل لباس‌ها، آویزهای بر گردن، سربندها، روبنده‌ها برای زنان و ظروفی که اطراف آن‌ها وجود داشت اهمیت دارند. بعد از فتحعلی شاه، از زمانی که محمدشاه به حکومت رسید، کشیدن نقاشی رونقش را از دست داد.

قطعات جواهر و نکاتی که ما در این مطلب برای شما گفتیم تنها گوشه‌ی کوچکی از صنعت جواهرات دوران قاجار بودند. اما با همین نکات اندک متوجه می‌شویم که پیشینه‌ی جواهرات در کشورمان با هنر صنعت‌گران و هنرمندان آن دوران، سبکی قابل افتخار و مهم بوده است. امیدواریم با مرور تاریخ قدمی به سوی تعالی هنر امروز کشورمان برداریم.