نگاهی به تاریخ پوشاک در هند و پاکستان (قسمت اول: هند)

آسیا میزبان قدیمی‌ترین تمدن‌های بشری است و هر گوشه‌ای از این قاره، داستانی جذاب برای تعریف دارد. در شرق آسیا و نزدیک به خاورمیانه، تمدنی وجود دارد که با بیش از پنج هزار سال قدمت، همچنان در جریان است: تمدن هند. این تمدن یکی از غنی‌ترین، متنوع‌ترین و پررنگ‌ترین تمدن‌های دنیا به شمار می‌رود. آن همچنان در هند امروزی در جریان است و تا قبل از وقایع سال ۱۹۴۷ میلادی، کشور پاکستان هم بخشی از این تمدن به شمار می‌رفت. این دو کشور اکنون از همدیگر جدا هستند ولی ریشه‌های مشترکی بین این دو وجود دارد که به هر دو خواهیم پرداخت. در این قسمت درباره هند صحبت می‌کنیم.

هند در سرتاسر دنیا به تنوع مشهور است. چیزهایی مانند ادویه‌جات و غذاهای متنوع، فرهنگ غنی و عمیق، سازه‌های شگفت انگیز باستانی، فیلم‌های بالی وود و… ولی چیزی که باعث می‌شود هند در میان کشورهای آسیایی بدرخشد، پوشاک آن‌ است. پوشاک هندی با رنگ‌ بندی متنوع، طراحی ظریف و زیبا و استفاده از مرغوب‌ترین پارچه‌ها، یکی از مشهور‌ترین و محبوب‌ترین پوشاک دنیا محسوب می‌شود.

فشن هند عجین شده با فرهنگ و تاریخ

فشن هندی پدیده‌ای است که با فرهنگ و تاریخ هند، زیبایی و طرافت، و رنگ‌های جذاب پیوند خورده و هزاران سال است که بر تن مردم هند وجود دارد. یکی از جالب‌ترین نکات این است که با وجود گذشت هزاران سال، پوشاک هندی قادر به حفط میراث و کاراکتر خود بوده.

ما نمی‌توانیم در برابر تغییر و رشد مقاومت کنیم و فشن هند هم از این قضیه مستثنی نیست. با وجود اینکه پوشاک هندی قادر به حفظ اصالت خود بوده، ولی با این حال صنعت مد هند تغییرات زیادی به خود دیده. تبدیل شدن لباس‌های قومی به لباس‌های غربی و جایگزین شدن پوشاک رسمی و سنتی با پوشاک مدرن غربی از جمله تغییراتی است که صنعت مد این کشور به خود دیده ولی از آنجایی پوشش هندی پشتوانه‌ای محکم و چند هزار ساله دارد، ما شاهد تغییرات فاحش در مد و فشن هندی نیستیم.

ماهیت پوشش هندی

قبل از اینکه تاریخ فشن هند را بررسی کنیم، باید با ماهیت این سبک از پوشش آشنا شویم. در فیلم‌های بالیوود، تبلیغات، فضای مجازی و… تصویری کلی از پوشش و فشن هندی به دست آورده‌ایم. نقطه مشترک تمام پوشاک هندی در این چند چیز است: رنگ‌های زنده، ظرافت در بافت پارچه‌ها و دوخت لباس‌ها، اهمیت زیاد طراحان به زیبایی، دقت به جزئیات و صد البته، استفاده از جواهرات، طلا و سنگ‌های قیمتی.

طراحان هندی آزادانه از رنگ‌ها، طرح‌ها و انواع متریال استفاده می‌کنند تا دلربا ترین لباس‌های دنیا را خلق کنند و با کمک گرفتن از تکنیک‌های چند هزار ساله این کار را انجام می‌دهند. یکی از چیزهایی که فشن هند را بسیار خاص و به یاد ماندنی می‌کند، حفظ شدن کاراکتر و استایل کلی پوشاک است که در طی پنج هزار سال اخیر، نه تنها دچار تغییر خاصی نشده بلکه روز به روز، پیشرفته‌تر هم می‌شود.

در ادامه ما چند دوره از تاریخ هند را بررسی می‌کنیم که باعث رشد و تحول فشن هند شدند. از شروع تمدن هند گرفته تا عصر معاصر.

تاریخ پوشش هندی

هند باستان، دوره وِدیک:

قدیمی‌ترین نمونه‌ای که از لباس هندی کشف شد، مربوط به تمدنی به نام “موئن جو دَرو” در پاکستان امروزی بود . قدمت این تمدن به ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح برمی‌گردد و مورخان، لباس مربوطه را بر تن مجسمه‌ی یکی از الهه‌های هندی پیدا کردند. لباس‌هایی که بر تن این الهه دیده می‌شد، پارچه‌ای بود که بر دور کمرش بسته شده و بالا تنه‌‌اش با انواع جواهرات مزین بود.

دوره ودیک یکی از نخستین دوران تاریخی در تمدن هند است و بسیاری از پیشرفت‌ها از این دوره شروع شد. پوشش رایج در این دوره شباهت بسیار زیادی به پوشش زنان یونانی و ایرانی آن زمان داشت؛ زنان یک تکه پارچه‌ی بلند را به بالا تنه‌ی خود و لباسی چین دار، بین دامن و شلوار (پاردیهانا) به دور کمر خود می‌پیچیدند.

یک کمربند به نام “مِکالا” پاردیهانا را بر تن نگه می‌داشت و آخرین آیتم این لباس یک شال بلند (اوتاریا) بود که برروی شانه قرار می‌گرفت. نکته‌ی مهم این است که هم زنان و هم مردان یک نوع لباس می‌پوشیدند و تنها تفاوتی که وجود داشت، سایز لباس، رنگ بندی و طرز پوشیدن آن بود.

کتاب وِدیک منبع تاریخ و فرهنگ هند

در کتابی به نام وِدیک که یکی از بهترین منابع برای تاریخ و فرهنگ هندی است، به لباس‌ها و پوشش‌های متعددی اشاره شده؛ مثلا لباسی به نام فاتاکا که در اوایل دوره وِدیک با استفاده از تنه درخت و برگ تولید می‌شد (فاتاکای مدرن، امروزه در پاکستان و قسمت‌هایی از هند رایج است).

 همچنین در این کتاب از دو روش برای تزیین لباس به نام‌های پاردیهان (رنگرزی) و پِساس (گلدوزی) نام برده شده و به روش‌های بسیار پیشرفته برای بافت پارچه و تولید لباس‌ هم اشاره شده. بنا بر شواهد ثبت شده در این کتاب، می‌توان نتیجه گرفت که هندیان باستان به روش‌های پیشرفته‌ی تولید پوشاک دسترسی داشتند و طراحان ماهری بودند.

امپراطوری گوپتا:

در این دوره از تاریخ فشن هند، شاهد ظهور دوخت در لباس‌ها هستیم. در این دوره، لباس‌هایی که با دوخت تولید می‌شدند بسیار لوکس و گران‌قمیت بودند و اشراف‍‌‌‌‌زادگان استفاده زیادی از آن می‌کردند. دوخت به طراحان هندی این اجازه را می‌داد که با وصل کردن‌ پارچه‌های مختلف به همدیگر، لباس‌های خاص و زیبایی تولید کنند و یا با دوختن تکه‌های کوچک پارچه به یک لباس، آن را زیباتر نمایند.

در این دوره، لباسی که بین زنان محبوب بود، “ساری” نام داشت. این لباس یک پارچه‌ی بلند بود که به دوره بدن پیچیده می‌شد و پس از آن، “چُلی” به این لباس اضافه شد. چُلی یک نیم تنه است که قسمت بالاتنه‌ی بدن را پوشش می‌داد. ترکیب ساری و چُلی در دنیای مدرن هم اغلب دیده می‌شود؛ مخصوصا در فیلم‌های بالیوود.

پوشش اشراف‌زادگان و درباری‌ها

اشراف زادگان و درباری‌های این دوره، لباسی مخصوص بر تن می‌کردند؛ این لباس یک تن پوش آستین بلند و زربافت بود. پادشاهان هم لباسی به نام “آنتاریا” بر تن می‌کردند؛ آنتاریا پارچه‌ای بود که بر دور کمر و پاهای شخص پیچیده می‌شد و پارچه‌ی اضافه‌ی آن از کمر شخص آویزان می‌شد. پارچه‌ی استفاده شده در آنتاریا سیلک بود که با انواع چاپ‌ها و رنگرزی‌های زیبا تزیین می‌شد.

مردان در این دوره به زیبایی اهمیت زیادی می‌دادند و یکی از کارهایی که می‌کردند فر نگه داشتن موها و تزیین آن با انواع جواهرات بود. زنان هم موها و صورت‌های خود را با انواع جواهرات زینت می‌دادند و گاهی اوقات از انواع گل برای تزیین مو و لباس‌هایشان استفاده می‌کردند.

یکی دیگر از مهم‌ترین عوامل در فشن این دوره، روش‌های جدید پارچه‌بافی و زربافتی بود. ثروتمندان و اشراف‌زادگان ساری‌ و پارچه‌های دیگر را با طلا و مروارید تزیین و از پارچه‌هایی مانند ابریشم به وفور استفاده می‌نمودند. تحولات این دوره در پوشش مردم هند به قدری تاثیرگذار بود که در فشن امروزی هند هم آثار آن به راحتی دیده می‌شود.

امپراطوری موغال (گورکانی):

در این دوره، سومین پادشاه حکومت گورکانی یعنی اکبر، تحولات به خصوصی را در فشن هندی به وجود آورد. استایل مخصوص او که ترکیبی از سبک هندی و اسلامی بود، تبدیل به یک الگو برای مردم تمدن هند شده بود و استایل کلی مردم در دوره گورکانیان، تقلیدی از سبک پوشش اکبر شاه بود.

سبک پوشش اکبر شاه به این گونه بود: او یک توربان ساده (کلاه هندی که به عمامه شبیه است) بر سر می‌گذاشت که با یک سنگ قیمتی درشت تزیین شده بود. یک کورتای بلند (پیراهن بلندی که مردان هندی و پاکستانی بر تن می‌کنند) به همراه کت شروانی ( کتی بلند که با نقش و نگارهای زیبا تزیین می‌شود و مخصوص مراسم خاص است) بر تن داشت. او همچنین جواهرات زیبا و ظریف از جمله مروارید، النگوها و حلقه‌های طلایی که بیانگر مقامش بود و کمربندی مزین به زمرد استفاده می‌کرد.

پوشش همسر اکبر شاه

همسر اکبر شاه “جُدها” هم سلیقه‌ای استثنایی در فشن داشت. از پوشش سلطنتی‌اش مانند لِهِنگا چُلی (دامن بلند با یک نیم تنه کوتاه و یک شال بلند بر شانه) گرفته تا سلیقه‌ی او در جواهرات. این سلیقه به قدری تاثیرگذار بود که طراحان لباس عروس امروزی در هند، از سبک جُدها الهام می‌گیرند.

پادشاه گورکانی و همسرش از تاثیرگذاران تاریخ فشن هند هستند. از آنجایی که به زیورآلات و انواع لباس‌های زیبا علاقه داشتند، الگوی خوبی برای مردم آن زمان هند بودند. هنوز هم در هند امروزی، سلیقه‌ی اکبر شاه و جٌدا منبع الهامی برای طراحان و شیک پوشان هندی است.

هند پس از استقلال:

بسیار واضح است که بخش بسیار مهمی از تاریخ هند، اشغال شدن این کشور توسط امپراطوری بریتانیا و مبارزه مردم هند با این حکومت بود. ولی تاثیر بریتانیا بر فشن هند چه بود؟ جواب کوتاه: بسیار کم! اگر نگاهی به فشن امروزی هندی بکنیم، متوجه می‌شویم که بیشترین تاثیر غرب بر پوشش هندی، بر پوشش کژوال و کاری مردم بوده است.

لباس‌های راحتی، کاری و کژوال بیشتر غربی هستند. با این حال، بازهم نشانه‌هایی از الِمان‌های هندی در آن‌ها وجود دارند. مثلا مردان هندی با کت و شلوار، توربان بر سر می‌کنند. زنان نیز، آرایش، جواهرات و مدل موی سنتی هندی را با پوشش مدرن ترکیب می‌کنند. لباس‌های سنتی که پیشتر ذکر شدند هم هیچ تغییری نکردند و امروزه به وفور از لباس‌های سنتی استفاده می‌شود.

بخش‌های زیادی از هند امروزی هنوز هم پوشش سنتی چند هزار ساله را حفظ کرده‌اند و از آن به صورت روزانه استفاده می‌کنند. تاثیرات غرب بر فشن هند زیاد بود. ولی به قدری قدرت نداشت که بتواند آن را به طور کلی متحول کند. امروزه هنر هندیان در طراحی و تولید لباس‌های زربافت، ظریف و زیبا زبانزد دنیاست و به عنوان یکی از معروف‌ترین سبک‌های پوشش از آن یاد می‌شود.

بالیوود:

امکان ندارد جایی راجع به هند صحبت کنیم و به بالیوود اشاره نکنیم. این دنیای عظیم که پر از انواع محتوا است، یک چیز در آن ثابت است: پوشش افراد در بالیوود.

 از سال ۱۹۶۰ به بعد، بالیوود تبدیل به پدیده‌ای شد که ترندهای فشن را برای عموم تعیین می‌کرد. البته در دهه ۵۰ میلادی سینمای هندی بیشتر پوششی غربی داشت. اما، با آزادتر شدن هند چه از لحاظ سیاسی و چه از لحاظ اقتصادی، پوشش سنتی هندی با چهره‌ای جدید و مدرن به فشن هند بازگشت.

در آخر، پس از چند درگیری سیاسی و چند واقعه تاریخی، تمدن هند در سال ۱۹۴۷ به دو قسمت تقسیم شد. یک قسمت همان هندوستان امروزی است و دیگری پاکستان. هند در چند دهه اخیر قادر به بدست آوردن آزادی اقتصادی و سیاسی شده و با قدرت در عرصه‌های مختلف در حال پیشرفت است.

فشن در هند هم همراه با این پیشرفت‌ها همقدم و مدرنیزه شده. صنعت فشن هند، پای پوشش سنتی این کشور را به دنیای مدرن باز کرد. این امر باعث جذب طرفداران و مشتریان بسیاری گشت. صادرات پوشاک و پارچه، استفاده از المان‌های هندی در فشن جهانی و… از معدود تاثیراتی هستند که سبک پوشش هندی بر دنیا گذاشته است.
در قسمت بعدی، به پاکستان می‌رویم تا تاریخ فشن این کشور را بررسی نموده و آن را با هند مقایسه کنیم.