زیورآلات در بین ترکمن‌ها

استفاده از نقره برای ساخت زیورآلات در بین ترکمن‌ها ریشه شامانی قبل از اسلام دارد.هر یک از قبایل ترکمن جواهرات و تزیینات خاص خود را دارند و این جواهرات همواره بخشی از پوشش سنتی زنان ترکمن بوده‌اند

هنر ساخت جواهرات یک سنت باستانی است و اولین وسایل مورداستفاده به عنوان جواهرات احتمالا در دوره پارینه سنگی ساخته‌ شده‌اند،در دوران قدیم، جواهرات نه تنها معیار ثروت بودند بلکه برخی از مردم به قدرت جادویی‌شان اعتقاد داشتند و از آن‌ها به عنوان طلسم استفاده می‌کردند. در گذشته، استفاده از جواهرات گران‌قیمت بدین معنی بود که شخص، قدرت سیاسی و اجتماعی بالایی دارد.

هنر جواهرسازی ترکمن‌ها نیز بخشی جدایی‌ناپذیر از میراث فرهنگی ملی آنان است که ریشه‌های آن به هزاره‌های قبل باز می‌گردد. اولین آثار از این دست را استادان تمدن باستانی آلتین تپه در مارگیانا ساختند. کشفیاتی از جنس طلا، نقره و برنز که در حفاری‌های ترکمنستان به دست آمدند، گواه این امرند.

شهر قونگور تپه یا مارگیانا، پایتخت امپراتوری ترکمنی مارقوش، قدیمی‌ترین شهر آسیای میانه شناخته می‌شود. قدمت این امپراتوری به بیش از چهار هزار سال پیش می‌رسد. تمدن مارقوش در کنار سواحل رودخانه مرغاب و در اطراف صحرای قاراقوم ترکمنستان وجود داشته است.

امروزه جواهرات ترکمن در بهترین موزه‌های سراسر دنیا نمایش داده می‌شوند. در نمایشگاه «ایران شکوهمند» موزه ویکتوریا و آلبرت لندن آثاری چون کلاهخود، سپر و زره جنگی که ترکمنان سلجوقی و آق قویونلو ساخته بودند نمایش داده شده است که بخشی از فنون آن با جواهرسازی مشترک‌اند.

زیورآلات هنری ترکمن ریشه تاریخی و اعتقادی دارد. طرح‌هایی که در آن‌ها به‌کار رفته، هر یک مفهوم خاصی دارد که نمایانگر اعتقادات «شامانی» قبل از اسلام آن‌ها است؛ از جمله نقوش خورشید، ماه و ستاره و زمین سرخ‌رنگی که در زیورآلات آنان استفاده شده است.

هر یک از قبایل ترکمن جواهرات و تزیینات خاص خود را دارند و این جواهرات همواره بخشی از پوشش سنتی زنان ترکمن بوده‌اند.

جواهرات زنان ترکمن از نظر ویژگی‌های هنری و تکنیک‌های خاص در هنگام ساخت با جواهرات سایر مردم آسیای میانه تفاوت‌هایی دارد. زنان ترکمن نه تنها بر روی گردن، گوش و دستان، بلکه روی لباس‌های خود نیز نوارهایی بافته شده از جنس نقره می‌افزایند که گاه وزن لباس‌ را به بیش از ۱۰ کیلوگرم می‌رساند.

امروزه و با گذشت زمان، هنر نقره‌کاری ترکمن‌ها نسبت به قبل کمی تغییر کرده اما بسیاری از عناصر سنتی آن حفظ شده است. زیورآلات کنونی نسبت به قرن‌های قبل کوچک‌تر و سبک‌تر شده‌اند و ترکمن‌ها نیز کمتر از  قبل از آن‌ها در محافل عمومی استفاده می‌کنند؛ به طوری که استفاده از آن‌ها به جشن‌ها و اعیاد محلی محدود شده است.

اسلام آق، نقره‌کار ۵۳ ساله ساکن گنبدکاووس، می‌گوید که از کودکی مشغول این کار است و بیش از ۳۰ سال است که به‌ صورت حرفه‌ای در کارگاه‌ها نقره‌کاری می‌کند. آقای آق می‌گوید نقره‌کاری شغل خانوادگی او است و پدر و عموهایش نیز نقره‌کارند. از او درباره وضعیت کنونی بازار فروش نقره پرسیدم. می‌گوید: «بعد از آمدن کرونا متاسفانه بازار کار ما به شدت متزلزل شد چرا که قبل از کرونا با شهروندان ترکمنستان معامله می‌کردیم و وضعیت بهتری داشتیم. مشتری ایرانی هم داشتیم؛ ترکمن‌هایی که می‌خواستند برای مراسم خود نقره‌جات ترکمنی تهیه کنند اما با شدت گرفتن کرونا اوضاع رو به وخامت رفت.

اسلام آق می‌گوید ترکمن‌های ایران دیگر مانند قبل مشتری نقره‌جات ترکمنی نیستند و به  طلا اولویت می‌دهند. از این رو، بیشترین مشتریان نقره‌کاران از کشور ترکمنستان‌اند چرا که آن‌ها بیشتر به سنت‌های خود پایبندند.

استادان ترکمن بیشتر نقره‌کارند و برای ساخت جواهرات بسیار کم از طلا استفاده می‌کنند. استفاده از نقره برای ساخت زیورآلات در بین ترکمن‌ها ریشه شامانی قبل از اسلام دارد. ترکمن‌ها به قدرت مقدس و عرفانی فلز اعتقاد دارند؛ آن‌ها معتقدند جواهرات ساخته شده از نقره می‌توانند سموم را از بدن برانند و با به صدا درآوردن آویزهای نقره، ارواح شیطانی را از بدن خارج کنند. آن‌ها سنگ فیروزه را به نشانه خلوص و سنگ کارنلین و نقره را به عنوان راهی برای جلوگیری از مرگ و بیماری در زیورآلات خود استفاده می‌کردند.

زیورآلات را نه تنها زنان و کودکان، بلکه مردان نیز استفاده می‌کنند. در گذشته مردان ترکمن برای تزیین اسب‌های ترکمن نژاد آخال از زیورآلات استفاده می‌کردند که به باور آن‌ها هم نوعی عنوان احترام به اسب‌های جنگی بود و از آن‌ها در برابر شر و بیماری محافظت می‌کرد.

از زیورآلات مردان به جز انگشترهای عقیق از جنس نقره، می‌توان به کمربندی نقره‌ای اشاره کرد که با آن خنجری کوتاه را حمل می‌کردند.

زیورآلات هر زن ترکمن همیشه در طول زندگی او را همراهی کرده است. الگوهای زیورآلات ترکمن به‌ اشکال هندسی ساده مثل مربع، دایره، لوزی و مثلث و غیره مشخص می‌شوند که اشکال بیضی شکل در بین این قشر بسیار محبوب‌اند. ترکمن‌ها معتقدند که سنگ‌های بیضی‌شکل چشم بد را دفع می‌کند؛ از این رو در تزیین زیورآلات از سنگ عقیق استفاده می‌کنند.

در نگاه اول ممکن است زیورآلات زنان ترکمن بیشتر به زره‌پوش رزمندگان باستان شبیه باشد. برخی از آن‌ها به طرز شگفت‌انگیزی شبیه زرهی‌اند است که از تیر و نیزه محافظت می‌کند. دستبندهایی بزرگ از جنس نقره و طلا که بازو را از مچ تا آرنج می‌پوشانند هم از نظر ظاهری با آستین‌های فولادی یکسان‌اند.

در دوران باستان اعتقاد بر این بوده است که مو ضعیف‌ترین قسمت بدن زنان است و از طریق آن می‌توانند به‌راحتی آسیب ببینند. به‌همین دلیل است که دختران ترکمن قبل از ازدواج موهای خود را با کمک آویزهایی از جنس نقره پنهان می‌کردند و بعد از ازدواج نیز تاج‌سری از جنس نقره روی موهای خود قرار می‌دانند و با این روش به‌راحتی می‌شد تشخیص داد که کدام یک از زنان متاهل و کدام یک مجردند. امروزه از این نوع زیورآلات استفاده نمی‌شود و کاربرد آن‌ها مختص مراسم خاص و عروسی‌ها است.

زیورآلات ترکمن گنجینه‌ای منحصربه فرد است. متاسفانه کسب‌وکار این هنرمندان بی‌ادعا این روزها پررونق نیست و بسیاری از ترکمن‌ها استفاده از طلا و جواهر معمولی را به صنایع دستی سنتی خود ترجیح می‌دهند؛ هنری که ارزش آن کمتر از طلا نیست.