برای رسیدن به پارچه ایده ال استفاده به جا و به موقع از مواد تعاونی ضروری است، اما استفاده نابه‌جا هم گاهاً نتیجه عکس خواهد داشت و در بهترین حالت ممکن است فقط سبب افزایش قیمت تمام شده محصول گردد بدون آنکه تاثیر مثبتی گذاشته باشد. در این مقاله سعی بر آن است که مواد
برای رسیدن به پارچه ایده ال استفاده به جا و به موقع از مواد تعاونی ضروری است، اما استفاده نابه‌جا هم گاهاً نتیجه عکس خواهد داشت و در بهترین حالت ممکن است فقط سبب افزایش قیمت تمام شده محصول گردد بدون آنکه تاثیر مثبتی گذاشته باشد. در این مقاله سعی بر آن است که مواد مختلف تعاونی را از منظر مرحله مورد استفاده، مزایا و معایب، ضروری بودن یا نبودن استفاده از آن مورد بررسی قرار گیرد.
پارچه مراحل مختلفی را پس از بافت از حالت خام تا حالت نهایی طی می‌کند و در هر مرحله بسته به عملیاتی که روی پارچه انجام می‌شود از مواد تعاونی متفاوتی استفاده می‌گردد که در ادامه به برخی مراحل و مواد مورد استفاده اشاره خواهد شد.
۱٫مرحله آماده سازی
در این مرحله بسته به نوع پارچه ممکن است عملیات مختلفی روی پارچه جهت آماده‌سازی آن برای رنگرزی، چاپ و یا حتی تکمیل انجام شود.
۲. شستشو
یکی از این مراحلی است که تقریباً در تمام پارچه‌ها وجود دارد، مرحله شستشوی اولیه است. قبل از شروع هرکاری ابتدا باید کثیفی‌های اولیه پارچه؛ اعم از روغن های ریسندگی و بافندگی، گرد و غبار و… از آن خارج شود. البته این عملیات به بهبود شفافیت پارچه و سفیدی الیاف کمک می‌کند.
در این مرحله از انواع صابون‌های شستشو بسته به نوع الیاف، نوع کثیفی و… استفاده می‌شود که برخی از آنها عبارتند از:
صابون جهت شستشوی پارچه‌های پلی‌استر
یکی از پارچه‌هایی که امروزه به میزان زیادی در صنعت نساجی مورد استفاده قرار می‌گیرد انواع پارچه‌های پلی‌استر است. عملیات شستشوی پلی‌استر معمولاً در محیط قلیایی ضعیف و با حرارت پایین انجام می‌شود. برای دستیابی به این هدف صابون‌های نانیونیک و آنیونیک گزینه‌های مناسبی هستند.
صابون‌های نانیونیک را معمولاً در درجات حرارتی پایین‌تر و صابون‌های آنیونیک را می‌توان برای درجات حرارتی بالاتر و یا در کنار قلیا استفاده کرد. استفاده از صابون نانیونیک این مزیت را دارد که اولاً اگر به هر دلیلی مقداری از صابون در پارچه باقی بماند به دلیل بی‌بار بودن(خنثی)، تداخلی با مواد دیگر در مراحل بعدی نخواهد داشت.
دوم آنکه صابون‌های نانیونیک به دلیل پایین بودن نقطه ابری شدن معمولاً در دماهای پایین خاصیت پاک‌کنندگی خوبی دارند و اصولاً بالا بردن دما نه تنها باعث افزایش خاصیت پاک‌کنندگی آنها نمی‌شود بلکه بعضاً به دلیل غیرمحلول‌شدن، قدرت پاک‌کنندگی آنها را کاهش می‌دهد. بنابراین با صرف انرژی کمتر می‌توان به نتیجه رسید و هم آنکه دمای پایین‌تر برای پارچه پلی‌استر که ممکن است کاهش عرض داشته باشد بهتر است.
اما در هر حال استفاده از صابون های آنیونیک هم مزایایی دارد که باید با توجه به پارچه و مراحلی که باید طی کند انتخاب درست صورت گیرد. به طور مثال گاهی پارچه آنقدر کثیف است که شستشوی سخت‌تری در دمای بالا مد نظر است و یا حتی برای کاهش عرض اولیه پارچه لازم است دما در شستشوی اولیه بالا باشد.
صابون پخت
از صابون پخت جهت برطرف کردن کثیفی‌های ابتدایی پارچه پنبه‌ای خام و همینطور معلق نگه داشتن آنها در حمام در طول عملیات پخت و سفیدگری پارچه پنبه‌ای و نیز به عنوان نفوذدهنده استفاده می‌شود. این صابون باید هم قدرت معلق نگه‌داشتن کثیفی‌ها و… را داشته باشد و هم در کنار قلیا در دمای بالا مقاوم باشد زیرا عملیات پخت که گاهاً با سفیدگری ادغام می‌شود در دمای بالا و محیط قلیایی شدید انجام می‌شود.
برای الیاف دیگر نظیر نایلون و اکریلیک از شوینده‌های نانیونیک جهت حذف روغن‌ها، کثیفی‌ها و… استفاده می‌شود.صابون حلال‌دار
صابون‌های حلال‌دار یا لکه‌بر معمولاً صابون‌هایی هستند که به دلیل وجود حلال توانایی حل‌کردن روغن‌های سنگین و یا کثیفی‌های شدید را داشته و از قدرت پاک‌کنندگی بیشتری برخوردارند و برای برطرف‌کردن لکه‌های مقاوم بر روی پارچه به صورت خاص استفاده می‌شود.
۳. آهارگیری
در بافندگی تاری پودی به جهت مقاوم سازی نخ تار از آهار استفاده می‌شود، تا احتمال پارگی نخ تار حین بافندگی را کم کنند. آهار متداول در صنعت نساجی ایران پلی‌وینیل‌الکل و آهار نشاسته است. پلی‌وینیل‌الکل به راحتی هنگام شستشو در دمای بالا از پارچه جدا می‌شود اما آهار نشاسته نیازمند عملیات ویژه‌ای است.
در سالهای اخیر به دلیل محدودیتها در اعمال آهار، آنزیم‌ها جایگزین روش‌های قدیمی آهارگیری شده‌اند. آنزیم مورد استفاده در آهارگیری آنزیم آمیلاز است که انواع مختلفی دارد و روش‌های استفاده از آنها هم متفاوت است.
اما نکته مهم این است که همه آنزیم‌ها در یک بازه دمایی و PH مشخص بهترین عملکرد را دارند و معمولاً در خارج از این بازه کارایی خود را از دست می‌دهند. البته امروزه تولیدکنندگان آنزیم‌هایی را با بازه دمایی گسترده تولید کرده‌اند تا مصرف‌کننده راحت‌تر از آن استفاده کند. برخی آنزیم‌های آهاربر به منظور استفاده در سیستم‌های رمق‌کشی و برخی برای سیستم‌های مداوم مناسبند.
نکته مهم در استفاده از آنزیم‌ها دمای استفاده از آنهاست و اینکه آنزیم در چه دمایی بهترین عملکرد را دارد که حتماً باید حین عملیات آهارگیری لحاظ شود و البته آنزیمی که انتخاب می‌شود باید بیشترین تطبیق را با روش آهارگیری و دمای آهارگیری داشته باشد.
۴. رنگرزی
در رنگرزی مواد تعاونی مختلفی بسته به نوع الیاف قابل استفاده است که در ذیل به برخی از آنها اشاره می‌گردد:
دیسپرس‌کننده
در رنگرزی پلی‌استر یکی از متداولترین مواد مورد استفاده دیسپرس‌کننده است. دیسپرس‌کننده‌ها در صنعت نساجی انواع مختلفی دارند که برخی با خاصیت یکنواخت‌کنندگی همراه هستند. دیسپرس‌کننده‌ها به صورت مایع یا پودری هستند و بسته به میزان قدرت و نوع آنها بین ۰.۲ تا ۲ گرم در لیتر استفاده می‌شوند و با دیسپرس‌کردن رنگزای دیسپرس درون حمام رنگ باعث یکنواختی رنگرزی می‌شوند.
ضدشکستگی
این ماده برای پارچه‌هایی که امکان شکستگی روی آنها زیاد است استفاده می‌شود. ضد شکست‌ها معمولاً روان‌کننده‌هایی (Lubricant) هستند که با کاهش سایش و اصطکاک پارچه در اثر سر خوردن لایه‌های پارچه بر روی هم احتمال شکستگی را پایین می‌آورد. از این ماده بخصوص در رنگرزی انواع پارچه‌های ویسکوز و پارچه‌های پلی‌استر در مواقع خاص استفاده می‌شود.
ضدکف
اهی در حمام رنگرزی به دلایلی کف زیادی ایجاد می‌شود که گاهاً زیاد بودن آن سبب ایجاد اخلال در حرکت پارچه درون دستگاه و در نتیجه نایکنواختی رنگرزی می‌شود. به همین منظور از ضدکف جهت از بین بردن کف استفاده می‌کنند. ضدکف‌ها دو دسته‌اند ضدکف‌های سیلیکونی و ضدکف‌های غیرسیلیکونی که البته در هنگام استفاده از ضدکف‌های سیلیکونی در درون دستگاه بخصوص در دمای بالا باید دقت شود که ضد کفی استفاده شود که توانایی تحمل دمای بالا را داشته باشند در غیراین‌صورت با رسوب بر روی دستگاه و پارچه سبب ایجاد لکه در پارچه شده که قابل برطرف شدن هم نیستند.
کریر
بهترین دما برای رنگرزی پلی‌استر ۱۳۰درجه است که در این دما رنگرزی به صورت کامل انجام می‌شود. اما گاهاً به دلایلی نظیر شرایط پارچه یا مخلوط بودن آن با الیاف دیگر و حساسیت یک جزء نسبت به دیگری و یا حتی کم شدن زیاد عرض پارچه ناچار به رنگرزی در دمایی پایین‌تر از ۱۳۰ درجه سانتی‌گراد هستیم. در این مواقع می‌توان پایین‌بودن دما را با استفاده از کریر تا حدودی جبران کرد. کریرهایی نیز وجود دارند که در دمای ۱۳۰ درجه سانتی‌گراد برای ایجاد یکنواختی بیشتر استفاده می‌شوند.
نکته قابل توجه در استفاده از کریر آن است که مصرف زیاد آن نتیجه عکس داده و سبب نایکنواختی در رنگرزی و یا حتی کم‌شدن عمق رنگی می‌شود.
آنزیم آنتی‌پراکساید
یکی از مهمترین مواد تعاونی مورد استفاده در رنگرزی الیاف سلولزی آنزیم آنتی‌پراکساید جهت اطمینان از غیرفعال شدن آب اکسیژنه مورد استفاده در مرحله سفیدگری است.
نفوذدهنده
استفاده از نفوذدهنده ها در هنگام رنگرزی با سیستم مداوم و یا چاپ ضروری است.
البته از نفوذدهنده‌ها در تمام مراحل رنگرزی و آماده‌سازی می‌توان استفاده کرد اما تمام صابون‌هایی که در مرحله شستشو استفاده می‌شوند خاصیت نفوذدهندگی دارند و نیاز به استفاده مجزا از نفوذدهنده نیست.
اما در عملیاتی که به صورت مداوم انجام می‌شود نه رمق‌کشی، استفاده از نفوذدهنده ضروری است. چرا که در مدت زمان کوتاهی که پارچه مورد عملیات قرار می‌گیرد می‌بایست رنگ و مواد به داخل پارچه نفوذ کند و زمان زیادی برای نفوذ وجود ندارد در حالی‌که در تمام مراحلی که به صورت رمق‌کشی انجام می‌شود زمان لازم جهت نفوذ وجود دارد.
آنتی‌میگریشن
در هنگام رنگرزی با روش مداوم و یا چاپ برای جلوگیری از حرکت رنگزا به جای دیگر پارچه غیر از جایی که مد نظر ماست از ضدمهاجرت یا آنتی‌میگریشن استفاده می‌کنیم، تا از در هم رفتگی نقش‌ها در چاپ و یا نایکنواختی رنگرزی و پررنگ شدن لبه‌ها جلوگیری کنیم.
صابون پسشور
پس از پایان مرحله رنگرزی الیاف سلولزی با رنگزای راکتیو از صابون پسشور در مرحله صابونی کردن استفاده می‌شود. این صابون با کمک به از بین‌بردن رنگ‌های هیدرولیز شده در سطح و جدا‌کردن و معلق‌کردن آن در حمام، شستشوی پس از رنگرزی را کوتاه‌تر می‌کند.
فیکسه‌کننده رنگ
فیکسه‌کننده‌های رنگ معمولاً ترکیباتی کاتیونیک هستند که با ساختار آنیونیک رنگ مستقیم کوپل شده و به جهت آنکه مولکول رنگ را بزرگتر می‌کند مانع خروج رنگ از پارچه در اثر شستشو می‌شوند که البته بیشتر در مورد رنگرزی الیاف سلولزی با رنگ مستقیم مورد استفاده قرار می‌گیرد و ثبات شستشویی پارچه را بالا می‌برد.
بعضاً از فیکسه‌کننده‌ها در پایان رنگرزی با رنگزای راکتیو هم استفاده می‌شود. ولی به صورت اصولی و علمی به جهت آنکه رنگ راکتیو با الیاف سلولزی پیوند شیمیایی برقرار می‌کنند نیاز به فیکسه‌کننده ندارند اما گاهاً به دلیل خطا در پروسه رنگرزی، رنگ راکتیو بر روی پارچه خوب فیکس نشده بنابراین به ناچار جهت بالابردن ثبات شستشویی از فیکسه‌کننده‌ها استفاده می‌شود.
رنگبرها
در رنگرزی پلی‌استر جهت بالابردن ثبات شستشویی و سایشی رنگ‌های سطحی باید از پارچه جدا شوند این امر طی پروسه ریداکشن اتفاق می‌افتد که به صورت معمول توسط هیدروسولفیت‌سدیم و سود انجام می‌شود اما امروزه گاهی به دلایل صرفه اقتصادی و محیط زیستی و یا محدودیت‌های خود پارچه، از جایگزین‌های آن جهت پروسه ریداکشن استفاده می‌شود. در بازار هم نوع قلیایی و هم نوع اسیدی آن موجود است، اما نتیجه همگی آنها همان نتیجه عملیاتی است که با هیدروسولفیت سدیم و سود اتفاق می‌افتد.
۵. تکمیل
نرمکنها
برای ایجاد لطافت و زیردست مطلوب بر روی پارچه از نرمکنها استفاده می‌شود. نرمکنها چند دسته‌اند که بسته به نوع الیاف، زیردست نهایی و… انتخاب می‌شوند در زیر به برخی از آنها اشاره می‌شود.
نرمکن سیلیکونی
عملیات با نرمکن سیلیکونی از نوع تکمیل دائمی محسوب می‌شود. نرمکن‌های سیلیکونی به دو دسته عمده نرمکن‌های سلیکونی میکرو و نرمکن‌های سیلیکونی ماکرو تقسیم می‌شوند.
نرمکن‌های میکرو با ایجاد کراس‌لینک در اثر حرارت بر روی پارچه فیکس می‌شوند و نرمکن‌های ماکرو با ایجاد فیلم بر روی پارچه زیر دست مورد نیاز را ایجاد می‌کنند. لازم به ذکر است که هر دو نوع نرمکن، پارچه را نرم می‌کنند اما نرمکن ماکرو به دلیل ایجاد فیلم بر روی پارچه تنفس‌پذیری آن را تحت تاثیر قرار می‌دهد و نیز بسته به میزان استفاده سبب ایجاد زیر دست پلاستیکی بر روی پارچه می‌شود. در خیلی از موارد از مخلوط نرمکن‌های ماکرو و میکرو جهت حصول نتیجه مطلوب استفاده می‌شود.
نرمکن‌های سیلیکونی بر روی انواع الیاف قابل استفاده هستند اما به دلیل خواص برخی الیاف و تاثیراتی که این نرمکنها بر روی خاصیت آنها نظیر آبدوستی الیاف سلولزی دارند و همینطور گران‌بودن نرمکن‌های سیلیکونی، باید در استفاده از آنها دقت نمود.
نرمکن‌های سیلیکونی غالباً به صورت پد مورد استفاده قرار می‌گیرند اما امروزه نسلی از نرمکن‌های سیلیکونی وارد بازار شده‌اند که قابلیت استفاده به صورت رمق‌کشی را دارند. آنچه در استفاده انواع نرمکنها باید در نظر گرفته شود آن است که همگی در شرایط اسیدی یعنی PH بین ۵ تا ۶ بهترین عملکرد را دارند ضمن آنکه محیط اسیدی احتمال لکه‌کردن پارچه را هم کم می‌کند.
نرمکن‌های کاتیونیک
نرمکن‌های کاتیونیک به صورت محلول در آب، بار مثبت دارند و چون اغلب الیاف در صنعت نساجی در آب بار منفی دارند می‌توان از آنها استفاده کرد. بیشترین استفاده نرمکن‌های کاتیونیک جهت تکمیل پنبه، ویسکوز و اکریلیک است. این دسته از نرمکنها خاصیت آبدوستی پارچه‌های سلولزی را تحت تاثیر قرار نمی‌دهند و زیر دست لازم را به پارچه می‌دهند. همچنین نسبت به نرمکن‌های سیلیکونی ارزان‌تر هستند ولی با شستشو از بین می‌روند. نرمکن‌های کاتیونیک نیز بهتر است در محیط اسیدی مورد استفاده قرار بگیرند.
آنتی‌استاتیک‌ها
به جهت از بین بردن الکتریسیته ساکن موجود در الیاف بخصوص الیاف مصنوعی، از آنتی‌استاتیک‌ها استفاده می‌شود.
آنتی‌استاتیک‌ها بسته به ساختارشان ممکن است بار منفی داشته باشند یا بی‌بار باشند. اگر آنتی‌استاتیک به همراه نرمکن استفاده شود حتما باید با بار الکتریکی آن و سازگاری آن در کنار نرم کن ها توجه شود.
عمق‌دهنده
وقتی در رنگرزی رنگ‌های تیره علی‌الخصوص مشکی امکان افزایش عمق بیشتر فراهم نباشد از عمق‌دهنده‌ها استفاده می‌کنیم.
با استفاده از عمق‌دهنده مناسب امکان افزایش عمق رنگی حداکثر تا ۳۰ درصد بسته به قدرت عمق‌دهنده وجود دارد. عمق‌دهنده‌ها با کاهش انعکاس سطحی سبب افزایش عمق رنگ می‌شوند.
عمق‌دهنده‌ها دو نوع سیلیکونی و غیر سیلیکونی دارند. که نوع سیلیکونی معمولاً با افزایش نرمی نیز همراه است. همچنین این ماده ممکن است به صورت پد یا رمق کشی مورد استفاده قرار بگیرند و نهایتاً با دما هنگام تکمیل ابعادی فیکس شوند. بدیهی است هر قدر عمق‌دهنده قدرت بیشتری داشته باشد دقت عملیات باید بالاتر باشد تا اثر نایکنواختی رنگ ایجاد نگردد.
هیچ محصولی در سبد خرید نیست. 
Persian 
English