هنر نقش آفرینی بر سطح رویین پارچه به کمک سوزن و نخ و قلا‌ب را سوزن‌د‌وزی، نخ دوزی، رو‌دوزی و یا د‌وخت‌های تزیینی می‌گویند که از وسیع‌ترین رشته‌های صنایع دستی ایران است.

هنر نقش آفرینی بر سطح رویین پارچه به کمک سوزن و نخ و قلا‌ب را سوزن‌د‌وزی، نخ دوزی، رو‌دوزی و یا د‌وخت‌های تزیینی می‌گویند که از وسیع‌ترین رشته‌های صنایع دستی ایران است.

سوزن‌ دوزی

رو‌دوزی‌های ایرانی بالغ بر ۱۱۵ رشته جداگانه و مستقل، همراه با ۱۲۰ نوع دوخت هستند که بسته به عادت‌ها و سنن اقوام متعدد ایرانی از زمان‌های مختلف به وجود آمده و ا‌دامه یافته‌ا‌ند. در این میان متاسفانه برخی از این د‌وخت‌ها کاملا منسوخ و برخی نیز نیمه جان راه می‌پیما‌یند.

سوزن‌ دوزی یا نخ‌دوزی یا گل‌دوزی یکی از روش‌های دیرینه آرایش جامه است، در غرب ایران، قطعاتی از منسوجات سوزن‌دوزی شده با نقش‌های پیچیده که تاریخ ساخت آن‌ها به شش هزار سال پیش از میلاد مسیح می‌رسد، پیدا شده است. دست‌دوخته‌ها به‌جز جنبه تزیینی و شناسنامه‌ای، در بعضی اوقات به‌خاطر عقاید مذهبی بر روی کلاه یا پوشاک جلوه‌گری می‌کرده است. در قبل از اسلام به‌جز جنبه تزیینی، جنبه طلسم گونه آن نیز مطرح بوده است. در بیشتر نقاشی‌ها یا نقش برجسته‌ها، طرح‌هایی بر روی لباس‌ها منقوش شده است و جامه‌های روی این نقش برجسته‌ها حکایت از رواج سوزن‌دوزی در آن زمان دارد.

در بررسی بقایای کاخ تخت جمشید و کاشی‌های کشف شده در شوش، لباس‌های اعیان و درباریان و محا‌فظین آن‌ها به طور برجسته و فاخر و تزیین شده به چشم می خورد که خود مو‌ید نوعی سوزن‌د‌وزی در ایران عصر هخامنشی است. در این دوره کار با‌فندگی و سوزن‌ دوزی را زنان انجام می‌د‌ادند و به گفته هرود‌ت، ‌همسر خشایار‌شاه پارچه‌های جامه شاه و خو‌یش را خود بافته و می‌دوخت و چنان دلکش و زیبا این کار را انجام می‌داد که بر همگان پیشی داشت. از آن دوره تاکنون در دوره های مختلف تاریخی از جمله صفویه و قاجاریه این هنر رواج بسیار داشت، اما به مرور زمان و با وابستگی به مدهای خارجی استفاده از این هنرها بسیار کاهش یافت.

چندین سبک سوزن‌ دوزی در ایران وجود دارد. از آن جمله می‌توان به سوزن‌دوزی بلوچی و ترکمنی اشاره کرد. هنر آراستن سطح روئین پارچه های ساده با بهره گیری از نخهای الوان و با کمک سوزن و قلاب و در یک مورد کمک از سوزن و قلاب است و دست اندرکاران آن به مدد بخیه های ظریفی که بر منسوجات ساده می نشانند معمولا تلفیق زیبایی از صبر ، شکیبایی و هنر را به نمایش می گذازند.

سوزن‌ دوزیهای ایرانی که به اشکال مختلف انجام می شود یکی از گسترده ترین شاخه های ۱۰۹ رشته هنرهای سنتی است و به جرات می توان گفت تنوع و تعددی که در این رشته مشاهده می شود در هیچیک از دیگر رشته های صنایع دستی وجود ندارد و بیش از سایر گونه های صنایع دستی است.

سوزن دوزی: یکی از رودوزی های منحصر به فرد کشور است، هنری برخوردار از ظرافت دوخت و تنوع رنگ که بیانگر ذوق، سلیقه، سنت و هنر منطقه بلوچستان است.

سوزن دوزی بلوچستان، هنری ارزشمند است که از آن به عنوان نور چشم، سند هویت، موجودیت و پشتوانه زنان بلوچ نام برده می شود.

سوزن دوزی با زندگی روزمره زنان بلوچستان آمیخته است و هر دختری به موازات آموزش اصول زندگی، سوزن دوزی را نیز فرامی گیرد و با نقوشی هندسی (گلها، بوته ها و ترکیب رنگ ها) جهانی خیال انگیز را به نمایش می گذارد، تمامی زنان بلوچ، چه آنها که در ایران و در استان سیستان و بلوچستان زندگی می کنند و چه آنها که در پاکستان، افغانستان یا در دیگر نقاط دنیا ساکن هستند، فقیر و غنی از سوزن دوزی برای تزئین لباس هایشان استفاده می کنند.

سوزن دوزی هنری است با قدمت و سابقه ای به بلندای تاریخ بلوچستان، از این رو به آن بلوچی دوزی هم می گویند. این هنر- صنعت ریشه درتارو پود زندگی عشیره ای منطقه، بازتاب ذوق و خلاقیت زنان در آئینه نقوش و طرح های جاودانه دارد.

ریشه های این هنر را می توان درلایه های زیرین تاریخ قومی منطقه یافت، همراه زنان بلوچ، بی هیچ واسطه هرکجا که ردپایی از زنان بلوچ یافت شود، سوزن دوزی نیز عظمت خویش را به دیده می کشاند.

درحال حاضر درتمام بلوچستان زنان سوزن دوز به این هنر مشغول اند. ازجمله عمده ترین مراکز سوزن دوزی استان می توان به مناطق اسپکه، هریدک، قاسم آباد، بمپور، نکوچ درشهرستان ایرانشهر، کوپچ، پیپ، مته سنگ، چانف، مهنت درشهرستان نیک شهر، ایرندگان، مارندگان، اسماعیل آباد درشهرستان خاش، گشت، سوران، جالق، کله گان در شهرستان سراوان و همچنین شهرستان زاهدان اشاره کرد.

از مشهورترین و مرغوبترین نمونه های سوزن دوزی تولیدات مناطق قاسم آباد و نکوچ ایرانشهر و چانف درنیک شهر است. این نکته نیز ضروری است که سوزن دوزی های مناطق شمالی استان (سرحد) مشهورتر ازسوزن دوزی های مناطق جنوبی (مکران) است.

ازجمله تفاوت های سوزن دوزی این ۲ منطقه باید به رنگ های تیره تر و نقوش ریز و پرتر مناطق جنوبی استان درمقابل رنگ های روشن با نقوش ساده تر سوزن دوزی های مناطق شمال استان اشاره کرد.

سوزن دوزی، نخ دوزی یا گلدوزی یکی از روش های دیرینه آرایش جامه است ولی به عنوان شیوه ای در پارچه بافی، استحکامی ندارد. درغرب ایران، قطعاتی از منسوجات سوزن دوزی شده با نقش های پیچیده که تاریخ ساخت آنها به ۶ هزار سال پیش از میلاد می رسد، پیدا شده است. نقش های دیواری قبور مصر، جامه های اعیان روی نقش برجسته های تخت جمشید نیز حکایت از رواج گلدوزی در آن زمان می کند.

اسکندر چندان از شکوه و زیبایی گلدوزی های ایرانی به شگفت آمد که نمونه هایی از آنها را برای هم میهنانش فرستاد. خوشبختانه نمونه های بسیار عالی گلدوزی این دوره از کشفیات پازیریک به دست آمده است.

روی یک زین پوش، تصاویر گل و گیاه نقش شده و نمونه های دیگر به تصاویر حیوانات و اشکال هندسی منقش هستند و گاه سبک آنها کاملاً امروزی به نظر می آید. زربفت های متعلق به سده سوم پیش از میلاد درحفاری های جنوب روسیه در نیمه سده نوزدهم کشف شد، نخ زرینی که به ظرافت تابیده و به پارچه پشمی دوخته شده تصویر برگ های مو و پیچک را پدید آورده است.

به روایت تاریخ، دودمان های شاهی چین، نخستین نمایندگان چین در سال ۱۰۵ پیش از میلاد به دربار اشکانی وارد شدند در هدایایی که به این مناسبت مبادله شد، پارچه های ابریشمی و زربفت نیز بود؛ زیرا آئین فرمانروایان چینی آن بود که اقوام همسایه را با چنین هدایایی با خود بر سر مهر آوردند. در سال ۱۷۴ پیش از میلاد، امپراتور چین می نویسد که جامه ای زربفت را که خود پوشیده بوده است و حاشیه ای ابریشمی و گلدار داشت با یک قبای بلند زربفت و ۱۰قطعه ابریشم زربفت به خارج فرستاده است.

سوزن دوزی هنری است که تنها به سرپنجه دستانی هنرمند و توانا و به یاری سوزن و نخ شکل می گیرد و قلمرو آن را با ماشین و چرخ نسبتی نیست. مواد اولیه سوزن دوزی نخ و پارچه است.

سوزن دوزها برحسب امکانات و سلیقه از نخ دمسه، نخ های رنگین ابریشم، نخ های پاکستانی یا از نخ های ویسکوز دولااستفاده می کنند که ماده ای است شبیه ابریشم، که هنگام تابانیدن نخ پنبه به جهت استحکام به همراه آن تابیده می شود، در برخی از نمونه های سوزن دوزی از آئینه نیز استفاده می شود.

پارچه هایی که درسوزن دوزی بلوچ مورد استفاده قرار می گیرد، باید دارای ۲ ویژگی عمده جهت سهولت دوخت باشد اول این که دارای تار و پودی مشخص باشد و دوم این که این تاروپود مشخص حتماً باید راست باشند.

ابزار کار سوزن دوزی شامل سوزن یا سوچه، قیچی یا مقراض، انگشتانه یا شستی است،سوزن‌ دوزی ها به ۳ نوع پرکار، میان کار و کم کار تقسیم می شوند، نوع پرکار روی پارچه های ریز بافت و تمام سطح قطعه پارچه مورد نظر سوزن دوزی می شود، در نوع میان کار قسمت بیشتر پارچه سوزن دوزی شده و درنوع کم کار فواصل طرح ها براساس تشخیص سوزن دوز پر می شود.

درمناطق جنوبی استان (مکران) درمورد انواع کار تقسیم بندی دیگری نیز وجود دارد یکی خرد کار که سخت تر است و نقش ها ریزتر و پرتر دوخته می شوند با نقشه ای خوب و دیگری تویی که درآن نقش ها گشاد و نامرغوب تر و کم کارتر است.

برای سوزن دوزی های پرکار ازپارچه های پنبه ای ریز بافت و برای سوزن دوزی های کم کار و میان کار از پارچه های درشت بافت استفاده می شود که از تکنیک های دوخت نیز می توان به دوردوزی برای انتقال طرح بر روی پارچه ظریف دوزی،پریوار دوزی، گراف دوزی و آیینه دوزی یا پیت دوزی اشاره کرد.

نحوه دوخت آن به این شکل است که در ابتدا سوزن دوز از پارچه قطعه ای دلخواه را جدا کرده و سپس طرح مورد نظر را بر روی آن منتقل می کند و در ادامه با استفاده از روش دوردوزی، خطوط محیطی طرح را دوخته و آنرا از باقی پارچه مجزا می کند.

برای آموزش سوزن دوزی معمولاً از ۳ تاری شروع و به مرور با دوخت ده تاری این آموزش تکمیل می شود که منظور از سه تاری این است که سه تار از پارچه را گرفته و سوزن را از آن می گذرانند و ده تاری هم با گرفتن ده تار از پارچه شروع می شود.

لباس زنان بلوچی از ۶ قطعه سوزن دوزی شده تشکیل شده است. از این قطعات آن را که برای پیش سینه است، جی، یا زی و قطعه دیگری که به شکل محراب ۵ ضلعی بوده و در قسمت پایین پیراهن به صورت عمودی به موازات پیش سینه از کمر پیراهن تا نزدیکی های پائین دامن دوخته می شود را اصطلاحاً پندول یا گوپتان می نامند، ۲ قطعه نیز زینت بخش سر آستین پیراهن و ۲ قطعه نیز زینت بخش سرپاچه های شلوار زنان بلوچ است که دربرخی از مناطق بلوچستان به آن کریک، بدنک و جیک نیز گفته می شود.

هنرمند بلوچ می کوشد تا واقعیات زندگی، محیط اطراف، مردم منطقه و باورهای قومی خویش را درآثارش منعکس و جاودانه کند، هنرمندان از موجودات و حیواناتی که هر روز با آنان سرو کار دارند و جزیی از زندگی آنان است نقش می زنند، حیواناتی چون بز که عمده ترین وسیله برای امرار معاش خانواده سوزن دوز است، شتر حیوان نجیب و صبوری که یار جدا ناشدنی مردم منطقه بوده و کاراترین وسیله نقل و انتقالات درمحیط و نعمتی خدادادی که درسفال کلپورگان ماندگار شده است. عقرب، مار و … که از نقوش رایج دربلوچستان است.

نقوش بلوچستان، الهام گرفته ازحیوانات و گیاهانی بوده که به مرور دست خوش تغییر و تحول شده و به صورت اشکالی هندسی ماندگار شدند، که هندسی بودن نقوش نیز از ویژگی های طرح ها و نقش های قدیمی ایران و بلوچستان است.

نقش و نگارهای سوزن دوزی، نسل به نسل بوسیله مادران به دختران آموخته می شود و درلایه های زیرین ذهن زنان بلوچستان رخنه می کند.

سوزن دوزی بلوچ‌؛یکی از ظریف ترین هنر های دستی ایران است که طی آن تمام یا قسمت اعظم پارچه از کوک و بخیه های رنگین پوشیده شده باشد،در مورد سابقه ی تاریخی این دوخت متاسفانه اطلاع چندان زیادی در دست نیست و آنچه که مسلم است این است که این دوخت از اوایل صدر اسلام در میان بلوچ ها رایج و در دوره مغول و به خصوص تیموری وصفوی این هنر از رواج کامل اعظم پارچه از کوک و بخیه های رنگین پوشیده شده باشد.

در مورد سابقه‌ی تاریخی این دوخت متاسفانه اطلاع چندان زیادی در دست نیست و آنچه که مسلم است این است که این دوخت از اوایل صدر اسلام در میان بلوچ ها رایج و در دوره مغول و به خصوص تیموری وصفوی این هنر از رواج کامل بر خوردار بوده است.

طرح‌های مورد استفاده بیشتر به صورت هندسی می باشد و برای تجسم بخشیدن به آنها از رنگ‌های شاد استفاده می کنند که رنگ نارنجی روشن و قرمز به بقیه رنگ‌ها غلبه دارد و جزئیات طرح را بیشتر سبز و سفید و سیاه و قهوه ای تشکیل می دهد. نمونه هائی از انواع نقوش هندسی را در فایل دانلود می توانید مشاهده کنید.

ترکمن دوزی

این هنر تاریخچه ای کهن در تاریخ سرزمین کشورمان دارد.گلدوزی مصور ترکمن از زمان سکاهارایج بوده است. در زمانهای قدیم دوخت ترکمن بر روی ابریشم سیاه انجام می شد ولی امروزه بیشتر از پارچه های ابریشمی ، نخی وپنبه ای و پشمی به رنگهای نیلی،شرابی ، زرد ، سفید ، مشکی ، آبی ، سبز و نارنجی استفاده می شود. بیشتر از نخ های ابریشم الوان به رنگ های نیلی ، شرابی ، زرد ، سفید ، مشکی ، آبی ، سبز و نارنجی.

سوزن دوزی ترکمن

در بین عشایر ترکمن گل دوزی با نقش های بسیار چشم گیر و پیچیده رواج دارد. همه ی زنان ترکمن گل دوزی می کنند. حاشیه در بین عشایر ترکمن گل دوزی با نقش های بسیار چشم گیر و پیچیده رواج دارد. همه ی زنان ترکمن گل دوزی می کنند. حاشیه و دور یقه بعضی از روپوش ها را نیز به شیوه ای ساده گل دوزی می کنند.

اطراف یقه، جلوی سینه، شکاف‌های پهلو و آستین‌ها را نیز با گل دوزی می آرایند. زنان ترکمن فقط چند خط دور نگار‌ها می کشند و سپس نقش های پیچیبده را بدون الگو گل دوزی می کنند.‌در گل دوزی لبه شلوار از نخ ابریشم به رنگ های قرمز، آبی، سبز، سفید و نارنجی استفاده می شود و در گل دوزی قبا ها نقش های مکرر هندسی رنگ های قرمز، سیاه، زرد و سفید به کار می برند. جل اسب یا آتن کئچه امروزه نیز با نخ پشمی گل دوزی می شود و دارای نگاره هایی به شکل خانه های شطرنجی و خورشید است و حاشیه آن از نمد و پشم ساخته می شود.

این نوع دوخت که در بین ترکمن‌ها با نام های کشته،کوجمه،ایلمه معروف است در گذشته کاربرد فراوانی در بین آنان داشته؛ ولی امروزه تنها برای تزیین لباس های مردانه،زنانه و کودکانه و همچنین انواع پرده و رومیزی به کار می رود.نقوش مورد استفاده در سوزن دوزی ها بیشتر هندسی و متقارن بوده و به صورت ذهنی دوخته می شود. نقوشی نظیر: مؤی (عنکبوت)، ساری ایچیان(عقرب)، قوچان(شاخ قوچ)، نمونه طرح هایی از این هنرند.

تاریخچه کهن سوزن دوزی ترکمن

این هنر تاریخچه ای کهن در تاریخ سرزمین کشورمان دارد. گلدوزی مصور ترکمن از زمان سکاها رایج بوده و در دیگر دوره ها بهمراه سایر دوخت و دوزها از رواج کامل برخوردار بوده است دوره اوج این هنر بوده است.

سوزن دوزی ترکمن که بدان سیاه دوزی نیز اطلاق می‌شود،‌در گذشته کاربرد فراوانی داشته است و در جامعه سنتی ترکمن برای تزیین لباس‌های مردان، زنان و کودکان و هم چنین پرده‌ها نیز استفاده می شد اما امروز عمدتاً در لباس زنان دیده می شود. نوع دوخت آن زنجیره فشرده و بسیار ریز است که در ترکمنی به آن «سانجیم» می‌گویند و بیشتر از نقوش هندسی و قرینه به صورت ذهنی بهره می‌گیرند.

این هنر تاریخچه ای کهن در تاریخ سرزمین کشورمان دارد. گلدوزی مصور ترکمن از زمان سکاها رایج بوده و در دیگر دوره ها به‌همراه سایر دوخت و دوزها از رواج کامل برخوردار بوده است دوره اوج این هنر را در دوران افشاریه و زندیه و به خصوص قاجاریه باید دانست و آثار باقیمانده از این دوران خود گواه این مدعاست.

آن چه که معلوم است این که ترکمن ها از قدیم الایام به تهیه ابریشم که به عنوان ماده اصلی سوزن دوزی تلقی می*شود پرداخته و دختران و زنان لباس های خود را با نخ های ابریشمین که با رنگ های طبیعی رنگرزی می‌شد، سوزن دوزی می‌کرده اند و این امر از نغمه‌های زنان ترکمن و در ادبیات شفاهی آن به وضوح مشخص است.

مواد اولیه مورد مصرف در سوزن دوزی ترکمن شامل نخ و پارچه است. نخ ها انواع مختلفی داشته از جمله نخ‌های طبیعی چون ابریشمی و پنبه‌ای و نخ های مصنوعی اکریلیک برای پارچه نیز از انواع ابریشمی و پشمی استفاده می‌شود.

پارچه های ابریشمی جهت تهیه «چِرپِه» (روپوش کوتاه زنان)، «کورتِه» (روپوش بلند زنان)، «چاکمن» (روپوش مردانه) و پارچه های پشمی برای دوخت «چابیت» (کت) استفاده می‌شود.

ابزارهایی که در رشته سوزن دوزی ترکمن از آن بهره می‌جویند عبارت است از سوزن کرول که خاص گلدوزی است، انگشتانه و قیچی. قیچی انواع مختلف داشته از جمله قیچی زیگزاگ، قیچی برش و قیچی خاص گلدوزی.

مراحل تولید سوزن دوزی ترکمن

ابتدا لایه بندی و شیاردوزی پارچه که جهت ثابت نگه داشتن پارچه و سوزن دوزی صورت می‌گیرد. سپس تاباندن نخ ابریشم جهت استحکام بخشی نخ که به تعداد دو یا سه یا پنج لا با هم تاب می‌دهند. بعد ازآن، سیم کشی برای تعیین محدوده اصلی کادر جهت پیاده کردن طرح انجام می‌گیرد،سیاه دوزی مرحله بعدی در سوزن دوزی ترکمن است که فضای طرح را با دوخت زنجیره و نخ ابریشمی مشکی مشخص می‌کنند.

الوان دوزی، مرحله دوختن نخ های رنگی در داخل سیاه دوزی است. هم چنین دانه دوزی (آلاجه)، پس از دوخت زنجیره سیم کشی، بین دو سیم را دانه دوزی می‌کنند. مرحله آخر نیز سفیددوزی است.‌این دوخت اصولاً در شلوار زنانه و در قسمت بالای سیم انجام می*شود و از طرح های ساری ایچیان استفاده می‌کنند.

دوخت های ترکمنی انواع مختلفی دارد که از آن می‌توان دوخت زنجیره (کوجمه)، پَر، ساقه دوزی، تیغ ماهی(قایما)، دانه دوزی و «ایلمه» نام برد،از دیگر مسایل مربوط به سوزن دوزی ترکمن، نقوشی که در این نوع سوزن دوزی به کار می‌رود.

نقوش مذکور عمدتاً اشکال ساده شده عناصری است که در محیط اطراف هنرمند وجود دارد هم چون گلِ نقش، ساری ایچیان (عقرب زرد)، قوش قانات (بال پرنده)، دؤرت گؤز (چهار چشم)، قویموق، بورمه چیگین (بورمه)، قوچاق (کچه نقش)، تیرانا بورون، چاقماق، باغ نقش، بستانی، شلپه نقش که در گذشته پرده‌ها نیز بدین شکل تزیین می‌شده اند.این نوع دوخت در مناطق ترکمن نشین از جمله گنبدکاووس، بندرترکمن، گمیشان، آق قلا، کلاله انجام می‌شود،کاربرد سوزن دوزی ترکمن عمدتاً در لباس زنان، مردان و کودکان بکار می‌رود.

مهمترین فراورده های سوزن دوزی ترکمن یقه، سرآستین لباس، شلوار زنان (بالاق)، کلاه (آلین دانگی یا حلقه ای برای سر زنان)، بوءروک (عرقچین)، چابیت (بالاپوش زنانه)، بقچه، کوینه ک (پیراهن زنانه)، کورته بشمار می‌رود.

زنان و دختران ترکمن از دیرباز تاکنون به امر سوزن‌ دوزی پرداخته اند که تعدادی از آنان در این منطقه صاحب نام شده اند از جمله سوناگل داش آیق(فروز)، اجو قرنجیک و…

در ترکمن صحرا سوزن دوزی اصولاً فعالیتی خانگی و صددرصد زنانه است که بیشتر با بازار داخلی و به ویژه بازارهای خارجی ارتباط چندانی نداشته و یکی از معضلات هنرمندان این رشته، عدم شناخت آن*ها از سلیقه امروز بازارهای هدف داخلی و خارجی و عدم برقراری ارتباط بین هنرمند، بازار و بازرگان است که طبعاً تاثیر مستقیمی بر میزان فروش و تولید سالانه آن ها دارد،از موارد قابل توجه در راستای حفظ بازار فروش می*توان به ویژگی های این رشته هم چون وابسته نبودن به فناوری های نوین و گران قیمت و آسانی ایجاد کارگاه در مناطق شهری و روستایی نام برد.

علاوه بر آن، ایجاد مصارف کاربردهای متناسب با زندگی مدرن به عنوان نمونه تزیین رومیزی، کوسن، کلاهک آباژور، مانتو ، روتختی با سوزن دوزی ترکمن که موارد مصرف فوق موجبات فروش و ایجاد بازارهای هدف داخلی و خارجی (صادرات به صورت چمدانی)

سوزن‌ دوزی بلوچ هنر ظریف و پر سابقه‌ای است، که هیچ کس به درستی نمی‌داند از چه زمانی در ایران رواج یافته است و در کتب تاریخی کم‌تر از آن یاد شده است. با این وجود می‌توان گفت کار بلوچ‌دوزی که همان گل ابریشم دوخته بر پارچه‌هاست، در دوره‌ای با صنعت تولید ابریشم رابطه داشته است. سوزن‌دوزی بلوچ نوعی رودوزی سنتی برگرفته از ذوق و قریحه هنرمند است. سوزن‌دوزی یا بلوچ‌دوزی در میان اقوام بلوچ، هنری اصیل و ریشه‌دار است.

سوزن‌ دوزی بلوچ به‌طور عمده برای تزیین جامه محلی زنان به‌کار می‌رود. به‌شکلی که سراسر زمینه پارچه را می‌پوشاند و برای تزیین سرآستین‌ها، دمپای شلوار و موارد دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد. سوزن‌ دوزی بلوچ تقریبا در هر شهر و روستای کوچکی از زاهدان تا خاش و در شرق تا سراوان و در غرب تا ایرانشهر رواج دارد.

طرح‌ها و نقوش مورد استفاده در سوزن‌دوزی عموما هندسی هستند و از رنگ‌هایی مانند قرمز، سبز، آبی، سفید و سیاه استفاده می‌شود. اصل مهمی که در نقش‌های سوزن‌ دوزی بلوچ رعایت می‌شود این است که تاکنون هرگز از نقش انسان  استفاده نشده است. به نظر می‌رسد این امر تحت تاثیر باور و اعتقادات این مردم است،

بنابراین نقش‌های مورد استفاده همیشه حاصل  ذهن آنان و به صورت هندسی بوده و بر اساس شمارش تار و پود انجام می‌گیرد. اغلب اشکال هندسی، مثلث و لوزی اند که طرز قرار گرفتن شان در کنار هم و پرکار و کم‌کار بودن آن‌ها طرح‌ها را از هم متمایز می‌کند.  نوع دوخت هر منطقه عامل دیگر تقسیم بندی انواع  سوزن‌دوزی است که هر منطقه اصالت خاص خود را دارد. کلیه دوخت‌های بلوچستان به صورت افقی انجام می‌گیرد و از شمارش تار و پود پارچه استفاده می‌گردد.

سوزن‌ دوزی ترکمن که بدان سیاه‌دوزی نیز اطلاق می‌شود، در گذشته کاربرد فراوانی داشته است و در جامعه سنتی ترکمن برای تزیین لباس های مردان، زنان و کودکان و هم چنین پرده‌ها استفاده می‌شد اما امروز عمدتا در لباس زنان دیده می‌شود. نوع دوخت آن زنجیره فشرده و بسیار ریز است که در ترکمنی به آن «سانجیم» می‌گویند و بیشتر از نقوش هندسی و قرینه به صورت ذهنی بهره می‌گیرند.

این هنر تاریخچه‌ای کهن در تاریخ سرزمین کشورمان دارد. گلدوزی مصور ترکمن از زمان سکاها رایج بوده و در دیگر دوره ها به همراه سایر دوخت و دوزها از رواج کامل برخوردار بوده است دوره اوج این هنر را در دوران افشاریه و زندیه و به خصوص قاجاریه باید دانست و آثار باقیمانده از این دوران خود گواه این مدعاست.

آن چه که معلوم است این که ترکمن ها از قدیم الایام به تهیه ابریشم که به عنوان ماده اصلی سوزن دوزی تلقی می‌شود پرداخته و دختران و زنان لباس های خود را با نخ های ابریشمین که با رنگ های طبیعی رنگرزی می‌شد، سوزن دوزی می‌کرده‌اند و این امر از نغمه‌های زنان ترکمن و در ادبیات شفاهی آن‌ها به وضوح مشخص است.

از دیگر مسایل مربوط به سوزن‌ دوزی ترکمن، نقوشی که در این نوع سوزن‌دوزی به کار می‌رود. نقوش مذکور عمدتا اشکال ساده شده عناصری است که در محیط اطراف هنرمند وجود دارد هم چون گلِ نقش، ساری ایچیان (عقرب زرد)، قوش قانات (بال پرنده)، دؤرت گؤز (چهار چشم)، قویموق، بورمه چیگین (بورمه)، قوچاق (کچه نقش)، تیرانا بورون، چاقماق، باغ نقش، بستانی، شلپه نقش و… که در گذشته پرده ها نیز بدین شکل تزیین می‌شده اند. این نوع دوخت در مناطق ترکمن نشین از جمله گنبدکاووس، بندرترکمن، گمیشان، آق قلا، کلاله و… انجام می‌شود.