با پیچیدگی و زیبایی هنر سوزن‌دوزی بلوچی آشنا شوید

ترکیب صنایع دستی و بومی قومیت‌ها و فرهنگ‌های مختلف با مد و فشن می‌تواند یکی از کارآمدترین شیوه‌ها در توسعه‌ی پایدار صنعت مد جهان باشد؛ هنرهای بومی و باستانی می‌توانند در طرح‌های مدرن طراحان به کار گرفته شوند و ضمن حفظ و اعتلای میراث فرهنگی بومی قومیت‌های مختلف برای هنرمندان محلی و بومی هم کارآفرینی شود. یکی از این هنرهای بومی و بسیار ارزشمند که می‌تواند در صنعت مد جهانی نقش بسیار مهمی را ایفا کند، سوزن‌دوزی بلوچی است. سوزن‌‌دوزی بلوچی سال‌هاست که نشان اصالت سازمان جهانی یونسکو را به عنوان یک میراث فرهنگی بسیار با اهمیت دریافت کرده و از سال ۹۵ به عنوان فاخر‌ترین لباس ملی ایرانیان معرفی شده است. در این مقاله به معرفی هنر سوزن‌دوزی بلوچی و کاربرد آن در صنعت مد و فشن می‌پردازیم؛

پیشینه‌ی پیدایش و گسترش هنر سوزن‌دوزی بلوچی در ایران

گرچه قدمت سوزن‌دوزی در ایران به سده‌های قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد‌، ولی شواهد دقیقی از پیشینه‌ی رواج و سابقه باستانی سوزن‌دوزی بلوچ در دست نیست. باوجود این، می‌توان گفت سوزن‌دوزی که آن را «سیچن دوچ» هم می‌نامند با صنعت تولید ابریشم رابطه‌ای مستقیم دارد. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که در گذشته پرورش کرم ابریشم در بلوچستان معمول بوده و تجارت ابریشم بازار گرمی داشته‌است. در برخی از منابع زمان شروع این هنر ۱۰۰ تا ۲۰۰ سال پیش از اسلام عنوان شده و شواهد موجود حاکی از آن است که این شیوه‌ی دوخت از اوایل اسلام در میان قوم بلوچ رایج بوده و در دوره‌ی ایلخانی و به خصوص دوره‌های تیموری و صفوی به اوج خود رسیده‌ است.

به اعتقاد برخی پژوهشگران و بر اساس شواهد موجود نقوش سوزن‌دوزی بلوچ نزدیکی خاصی با نقوش سنگ نگاره‌های پیش از تاریخ دارد و همین قدمت سوزن‌دوزی باعث شده بر جذابیت و اعتبار این هنر رازآلود افزوده شود.

سرزمین بلوچستان میان کشورهای ایران، پاکستان و افغانستان گسترده شده است و مردمان این دیار همگی به صورت نسل به نسل سوزن‌دوزی بلوچی را می‌آموزند و به فرزندانشان آموزش می‌دهند. این هنر در بین تمام زنان و حتی کودکان این قوم رواج دارد، چرا که هر دختر بلوچ از سنین کودکی‌، علاوه بر آموختن و انجام امور مختلف خانه‌‌داری، ‌‌موظف به‌ آموختن هنر سوزن‌دوزی‌ است؛ دوخت یک مجموعه‌ی سوزن‌دوزی شده لباس زنانه (زی و گپتان) جز سنت‌های قدیمی و آموزه‌های زندگی بلوچ‌ها محسوب می‌شود.

تا دهه‌ی پنجاه شمسی بسیاری از مردم در بلوچستان به پرورش کرم ابریشم مشغول بودند و نخ مورد نیاز برای سوزن‌دوزی خود را تولید می‌کردند، اما اکنون پرورش کرم ابریشم در این منطقه وجود ندارد و معمولاً زنان برای سوزن دوزی از نخ کاموای پاکستانی استفاده می‌کنند.

«اسلام کاظمیه» در کتاب «جای پای اسکندر» چاپ ۱۳۵۰ که حاصل سفر او به سیستان و بلوچستان است، درباره سوزن‌دوزی بلوچ چنین نوشته است:

گل‌دوزی زن بلوچ به تازگی در تهران سخت باب شده است. زنان شیک‌پوش به تقلیدی سر و دست می‌شکنند برای یک پیراهن یا سفره دست‌دوزی که اسمش را گذاشته‌اند «بلوچی‌دوزی» و قیمت گرانی در راه این کار می‌دهند. باسلیقه‌ترین دست‌دوزها ساکن دهکده‌های قاسم آباد، گوپچ و اسپکه هستند. از تهران سفارش پشت سفارش می‌رسد برای درخواست این هنر بومی با رنگ و طرح اعجاب انگیزش.

اما دوره‌ی اوج شهرت و محبوبیت هنر سوزن‌دوزی بلوچی در صنعت مد را می‌توان در دهه‌ی پنجاه و چهل شمسی دانست. پیش از آغاز جشن های ۲۵۰۰ ساله «ماه منیر جهانبانی» که از نزدیکان به خاندان سلطنتی محسوب می‌شد و با هنر سوزن‌دوزی بلوچی آشنا بود، واسطه‌ی آشنایی فرح دیبا با این هنر فاخر بلوچ شد. پس از بازدید فرح دیبا از بلوچستان، انواع پارچه‌ها و نخ‌های با ارزش و گران‌قیمت به سمت بمپور که یکی از مراکز اصلی هنر سوزن‌دوزی در بلوچستان محسوب می‌شد فرستاده شد.

خانم جهانبانی پارچه‌ها و نخ‌های فرستاده شده از سمت تهران را بین اساتید سوزن‌دوزی بلوچی همچون خانم مهتاب نوروزی و مهناز جمالزهی و شاگردانشان توزیع کرد. حاصل این تلاش‌ها مجموعه‌ای بسیار فاخر بود که برای خانواده پهلوی و مدعوین جشن‌های ۲۵۰۰ ساله آماده شده بود؛ مجموعه ای شامل چندین دست لباس بسیار فاخر برای خانواده سلطنتی و کراوات، کوسن، دستمال سفره و… برای مدعوین جشن‌های ۲۵۰۰ ساله که «مجموعه‌ی رویال» نامیده شد.

در حال حاضر در موزه پوشاک سلطنتی، ۶ دست لباس با سوزن‌دوزی بلوچ در معرض نمایش عموم  قرار گرفته است. این لباس‌ها توسط «کیوان خسروانی» طراح مد و آرشیتکت معروف ایرانی و ماه منیر جهانبانی طراحی شده‌اند و سوزن‌دوزی این لباس‌ها توسط گروهی از زنان بلوچ اجرا شده ‌است.

بخشی از آثار موزه تاریخ معاصر هم در برگیرنده تعدادی از لباس‌های خاندان پهلوی از جمله فرح دیبا است. در میان این لباس‌ها می‌توان سوزن‌دوزی‌هایی بسیار ظریف و ناب بلوچ را دید که در بهترین مراکز دوزندگی بلوچ تهیه شده و بارها توسط درباریان پوشیده شده است.

تونیک مشکی سوزن‌دوزی بلوچ متعلق به فرح پهلوی، کت سوزن‌دوزی بلوچ متعلق به شهناز پهلوی و سارافون سوزن‌دوزی متعلق به فرح پهلوی از جمله مهم‌ترین این لباس‌های فاخر سوزن‌دوزی شده‌ی بلوچی محسوب می‌شود.

با استفاده از گسترده‌ی خانواده‌ی سلطنتی از سوزن‌دوزی‌های بلوچی این هنر بومی و بسیار فاخر در جهان هم شناخته شد و از دهه هفتاد میلادی به بعد بسیاری از طراحان لباس مشهور جهان هم از این هنر فاخر و جذاب در طرح‌های مدرن بهره گرفتند.

در سال ۲۰۲۰ یکی از لباس‌های سوزن دوزی شده و بسیار فاخر فرح پهلوی در موسسه‌ی «هرمان هیستوریکا» در مونیخ آلمان به حراج گذاشته شد و به قیمت ۴۰ هزار دلار به فروش رسید. سوزن‌‌دوزی این لباس کار مهتاب نوروزی یکی از اساتید به نام سوزن‌‌دوز بلوچی بود که در آن به جای رنگ‌های رایج سوزن‌‌دوزی آن دوران (مشکی و قرمز) از نخ‌‌های آبی و طلایی استفاده شده بود.

سوزن‌دوزی بلوچی چه نوع دوختی است؟

آراستن پارچه با استفاده از اشکال هندسی منظمی که برگرفته از عناصر طبیعی هستند اصلی‌ترین ویژگی سوزن‌دوزی است که سبب محبوبیت آن شده است. نوع دوخت در هر منطقه از استان سیستان و بلوچستان تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند و در هر منطقه برای نوع دوخت نام مخصوصی انتخاب شده است.

بطور کلی دو نوع دوخت در بین مردم بلوچستان بسیار مرسوم است که این دوخت‌ها با نام‌های «بلوچی‌دوزی» و خامه‌دوزی بلوچی شناخته شده‌اند.

در هنر سوزن‌دوزی نخ و پارچه اصلی‌ترین مواد اولیه‌ای هستند که مورد نیازند. نکته‌ی مهمی که در رابطه با مواد اولیه سوزن‌دوزی بلوچی وجود دارد این است که در این هنر رنگ‌ها دارای محدودیت هستند و شما تنها مجاز به استفاده از شش رنگ هستید. استفاده از این رنگ‌ها در سوزن‌دوزی بلوچی دارای ترتیب و قوانین خاصی است که هنرمند باید این ترتیب را رعایت کند. رنگ‌های مورد استفاده عبارت‌اند از: جگری تیره، سرخ، نارنجی، سیاه، سفید، سبز و آبی. رنگ نخ‌ها در سوزن‌دوزی هم به صورت ذیل است:

1. نخ هفت رنگ (که در واقع شامل شش رنگ است اما هفت رنگ نامیده می‌شود).
2. نخ دو رنگ (نخ قهوه‌ای و قرمز)
3. استفاده از نخ تک رنگ (سفید، مشکی یا قهوه‌ای)

پارچه‌ای که برای سوزن‌دوزی بلوچی استفاده می‌شود باید دو ویژگی داشته باشد؛ اول این که باید دارای تار و پودی مشخص باشد که اصطلاحا به این پارچه‌ها شش تاری می‌گویند؛ و دوم این که تار و پود پارچه باید دارای نظم و به صورت راست باشد. بر این اساس پارچه‌ها به دو نوع درشت‌بافت و ریزبافت تقسیم می‌شوند.

سوزن‌دوز پس از آماده کردن مواد اولیه و ابزار کار، پارچه را با توجه به سایز مورد نیاز به اندازه‌های مناسب در آورده و با شابلون‌های چوبی آغشته به جوهر بر زمینه کار نقش مورد نظر را پیاده می‌کند یا این که با نخ زمینه طرح را بر روی آن می‌دوزد.

سوزن‌دوز ابتدا طرح کلی را بر روی پارچه پیاده می‌کند و سپس فواصل به وجود آمده را براساس نقش مورد نظر با نخ‌های متفاوت رنگی پر می‌کند. پرکار، میان‌کار و کم‌کار که نوع کار سوزن‌دوزی محسوب می‌شوند در این مرحله مشخص می‌شود. نوع سوزن‌دوزی مانند نوع نقش در هر منطقه‌ای متفاوت است به طوری که در برخی مناطق انفرادی و در جاهای دیگر به صورت گروهی و دسته‌جمعی عمل می‌شود.

اگر تمام پارچه مورد نظر سوزن‌دوزی شود پرکار است و قیمت بالا‌تری دارد. اگر بیشتر قسمت‌های پارچه سوزن‌دوزی شود اما فواصلی هرچند کم هم باقی بماند، نوع دوخت میان‌کار است ولی اگر فواصل باقی‌مانده زیاد باشد، نوع دوخت کم‌کار خواهد بود و نسبت به پرکار و میان‌کار ارزان‌تر خواهد بود.

با توجه به اینکه سوزن‌دوزی هنری است که انجام آن باید با دقت بالا و به شکل دستی انجام شود نمی‌توان انتظار این را داشت که در مدتی کوتاه انجام شود. برای داشتن یک لباس سوزن‌دوزی شده مدت زمان نسبتا زیادی نیاز است؛ البته که این مدت زمان بسته به نوع طرح انتخابی، نوع نخ، پارچه و میزان مهارتی که شخص سوزن‌دوز دارد متفاوت است، اما اگر تولید به صورت گروهی انجام شود قطعا در زمانی نسبتا کوتاه می‌توان یک لباس را سوزن‌دوزی کرد.

نقوش و طرح‌ها

نقش و طرح که رکن اساسی در سوزن‌دوزی به شمار می‌آید برای هر دوره سندی هویتی است و معمولا از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود. زنان بلوچ ممکن است بر اساس نوع سلیقه و تجربیات خود در نقوش تغییراتی به وجود آورند و نقوش را کم و زیاد کنند اما اصل آن و در واقع هویت آن نقش هرگز از بین نمی‌رود.

در بلوچی‌دوزی بیشترین طرح و نقشی که به چشم می‌آید، نقوش هندسی هستند. طرح‌های هندسی با اشکال مستطیل، مربع، مثلث، دایره و… که از ترکیب و کنار هم قرار دادن این شکل‌ها طرحی خاص به دست می‌آید. در این نقوش حتی حیوانات و گیاهان و درخت‌ها هم با طرح‌های هندسی شکل می‌گیرند.

نقش‌ها در روستاها و شهرهای دورافتاده از اصالت بیشتری برخوردارند به طوری که هرچه به طرف شهر پیش برویم آن اصالت کمتر به چشم می‌خورد. نقش‌ها را می‌توان همان دنیای عشق، صداقت، یکرنگی، صفا و صمیمیت زن‌های بلوچ دانست که با زندگی آن‌ها آمیخته است.

بطور کلی ویژگی‌های نقوش در سوزن‌دوزی بلوچی عبارت‌اند از :

1. اکثر نقش‌ها برگرفته از تصورات و تخیلات ذهنی هستند.
2. نقش و نگارها عامیانه‌اند.
3. نقش‌ها به طور معمول دارای نام خاصی نیستند؛ اما نقش‌های برگرفته از طبیعت به همان نام‌ها مشهور هستند.

استفاده از هنر فاخر سوزن‌دوزی بلوچستان در استایل

همان طور که در ابتدای مقاله به آن اشاره شد، استفاده از هنرهای بومی و سنتی در مد و فشن یک تیر و دو نشان است؛ زنده نگه داشتن میراث معنوی و ملی یک کشور و دیگری کارآفرینی برای هنرمندان بومی. وقتی پای سوزن‌دوزی بلوچی به میان می‌آید علاوه بر موارد ذکر شده باید به زیبایی و جذابیت بسیار این طرح‌های فوق‌العاده در استایل هم اشاره کرد.

اکنون برخلاف گذشته که غالبا از سوزن‌دوزی برای تزئین لباس‌های زنانه استفاده می‌شد، از این هنر فاخر برای تزیین کت، مانتو انواع پیراهن، شلوار و کفش و اکسسوری‌هایی مانند شال، کیف زنانه، کیف پول، پیراهن، کاپشن، چکمه، کمربند، پارچه، کراوات، جلد عینک، جاکلیدی و… هم استفاده می‌شود. می‌توانید این اکسسوری‌های سوزن‌دوزی شده را تهیه کنید و این هنر فاخر و بومی اصیل را به استایلتان اضافه کنید. زیورآلات سوزن‌دوزی شده بلوچی هم از جمله اکسسوری‌هایی هستند که در چند سال گذشته بسیار محبوبیت پیدا کرده‌اند.

اگر به استایل هنری یا بوهو علاقه‌مندید استفاده از پیراهن‌های نخی با سوزن‌دوزی‌های زیبای بلوچی یکی از بهترین ایده‌ها برای استایل تابستانه است. پیراهن‌هایی خنک با طرح‌هایی بسیار خوش‌رنگ و زیبا که با نقش‌های هندسی بلوچی جذابیتی بسیار خاص را به شما می‌دهند. این پیراهن‌های فوق العاده را می‌توانید با شال‌های نخی و صندل‌های بندی ست کنید و ست‌های خنک و بسیار جذاب تابستانه را برای خودتان بسازید.

در استایل‌های رسمی و مجلسی می‌توانید به سراغ کت‌هایی بروید که به شیوه‌ی بلوچی سوزن‌دوزی شده‌اند و جذابیتی بی‌حد و حصر و در عین حال شیک را در استایلتان داشته باشید.

شال‌هایی که دور دوزی‌های سوزن‌دوزی بلوچی دارند هم انتخاب بسیار زیبا و جذابی هستند. همان‌طور که گفتیم دوخت‌های بلوچی شامل طرح‌های چند رنگ و دو رنگ است. اگر استایل شخصی‌تان بیشتر به سمت استایل‌های مینی‌مال‌تر متمایل است می‌توانید آیتم‌هایی با دوخت‌های دو رنگ را انتخاب کنید و اگر به هارمونی تنوع رنگ‌ها علاقه‌مندید و دوست دارید استایلی رنگارنگ داشته باشید می‌توانید به سراغ طرح‌های پرکار و پر نقش و نگار و رنگارنگ بلوچی بروید.

و در آخر

سوزن‌دوزی بلوچی قابلیت این را دارد که به یکی از صنایع مهم و درآمدزا در صنعت مد و لباس ایرانی تبدیل شود. با استفاده از آیتم‌های سوزن‌دوزی شده بلوچی در استایلتان چه در پوشاک و چه در اکسسوری‌ها ضمن داشتن استایلی جذاب و دوست‌داشتنی به اعتلای این هنر فاخر و اصیل در کشورمان کمک خواهید کرد.