نحوه  ساخت و تولید پارچه زربافت

پارچه زربافت یا زری پارچه ای است که از زربافته شده و تار و پود آن از ابریشم و گلابتون است

نحوه  ساخت و تولید پارچه زربافت

زربافت یا زربفت یک پارچه بافتنی طرح دار است. در پارچه زربافت برخلاف پارچه های سوزن دوزی شده، طرح ها در پارچه بافته می شوند. پارچه زربافت سابقه ای طولانی دارد و در فرهنگ های مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. معمولاً پارچه زربافت برای دوخت لباس های تزئینی به کار می رود، اما امروزه دیگر مثل قبل خاص نیستند.

در قسمت اعظم تاریخچه پارچه زربافت از الیاف ابریشمی برای ساخت این پارچه استفاده شده است، اما امروزه می توان پارچه های زربافت ساخته شده با الیاف پشمی، پنبه ای یا حتی مصنوعی را نیز مشاهده کرد. این پارچه ها حتی اگر از الیاف ارزان قیمت هم ساخته شوند و برای دوخت لباس های کژوال هم مورد استفاده قرار گیرند، باز هم هاله ای از زیبایی و اغواگری را با خود به همراه دارند.

بافت پارچه های زربافت از نظر پیچیدگی بسیار متفاوت است؛ ساده ترین طرح های پارچه زربافت با اضافه کردن تنها یک طرح اضافه به بافت پارچه به دست می آیند. از طرف دیگر الگوهای پیچیده زربافت ممکن است از مجموعه ای متنوع از نخ های چند رنگی به وجود بیایند.

اولین سوابق تاریخی پارچه زربافت به دوره جنگ های چین بر می گردد که بین سال های ۲۲۱ تا ۴۷۵ قبل از میلاد در جریان بوده است. به نظر می رسد تا چند قرن اول میلادی، یعنی زمانیکه ثبات نسبی فرهنگی باعث احیای تجارت ابریشم این کشور باستانی شد، تولید و استفاده از پارچه زربافت تنها به چین محدود شده است.

با مشهور شدن پارچه های زربافت و ابریشمی در سراسر قاره اوراسیا، قدرت های رقیب تصمیم گرفتند تا برای کاهش وابستگی تجاری خود به چین، صنعت ابریشم خودشان را پایه گذاری کنند. سوابق تاریخی نشان می دهند که در طول قرن ششم میلادی، راهبان بی باکی از امپراطوری بیزانس با موفقیت اسرار پرورش کرم ابریشم (تولید ابریشم) را از چین قاچاق کردند.

بیزانس تقریباً به صورت یک شبه به یک تولید کننده مهم پارچه های ابریشمی تبدیل شد و این امپراطوری که بیشتر در مناطق خاور نزدیک و شرق و جنوب اروپا گسترش یافته بود، شدیداً بر روی تولید پارچه های زربافت تمرکز کرد. در نتیجه بیزانس و نه چین، به اولین فرهنگی تبدیل شد که هویت آن در قرون وسطی با تولید پارچه های زربافت گره خورده است.

در این دوره از پارچه زربافت بیزانس برای دوخت لباس اشراف در سراسر اروپا و آسیای میانه استفاده می شد، در حالیکه چین همچنان جایگاه خود را در تجارت پارچه زربافت در سراسر آسیای شرقی حفظ کرده بود. پارچه های زربافت ساخته شده در بیزانس اغلب مزین به نمادهای مسیحیت بودند و برخی از کارهای دستی فاخر امپراطوری بیزانس تا به امروز هم حفظ شده اند.

پارچه زربافت در اواخر قرون وسطی در بین اشراف اروپایی از محبوبیت زیادی برخوردار بود؛ ضمناً این منسوجات توانستند در دوره رنسانس ایتالیا دوباره احیا شوند. در این دوره بافندگان ایتالیایی پیچیدگی طرح های پارچه های زربافت را به حداکثر ممکن رساندند؛ نقاشی های دوره رنسانس به خوبی نشان می دهند که پارچه های زربافت ایتالیایی تا چه اندازه فاخر و زیبا بوده اند.

با وجود اینکه با نزدیک شدن به اواخر دوره رنسانس استفاده از پارچه های زربافت برای دوخت لباس ها تا حد زیادی محبوبیت خود را از دست داد، اما همچنان از این پارچه برای دوخت پرده، لوازم دکوری منزل و روکش مبلمان استفاده می شد. ضمناً در دوران ویکتوریایی مجدداً استفاده از پارچه زربافت برای دوخت لباس های زنانه رایج شد و این پارچه ها دوباره محبوبیت خود را به دست آوردند.

با اختراع دستگاه بافندگی ژاکارد در اوایل قرن نوزدهم، روند تولید پارچه زربافت بسیار کارآمدتر شد و این منسوجات کم کم ارتباط خود را با اشراف و طبقه بالای جامعه از دست دادند. در برهه های از تاریخ، ماشین های بافندگی ژاکارد قادر بودند تا طرح های پیچیده ای از پارچه زربافت را خلق کنند که هرگز قبل از آن وجود نداشتند و همین باعث شد تا این پارچه ها به دلیل زیبایی زایدالوصف خود همچنان محبوب باشند.

پارچه زربافت یا زری پارچه ای است که از زر(طلا) بافته میشود که تار و پود آن از ابریشم و گلابتون است، گلابتون رشته ای سیمی نازکی است که داخلش نخ ابریشم و بر روی آن لایه ای از طلا کشیده شده است.پارچه زربافت جزء مهم ترین پارچه ها در صنعت پارچه ایران بوده است که در همه دوره ها مورد توجه پادشاهان بوده است.

زربافت به دو صورت تولید میشود: با دستگاه های سنتی و با دستگاه ژاکارد

دستگاه سنتی هماند سایر دستگاه های نساجی است و کار توسط دو نفر انجام میشود دستگاه های از چوب الوار و توسط صنعتگران ساخته میشود، پارچه هایی که از طریق دستگاه های سنتی بافته میشود مرغوب تر هستند. بافت این پارچه به صورت پشت و رو انجام می شود به این صورت که پشت پارچه به طرف بافنده است به همین دلیل بافت این پارچه زمان بر و مشکل است. استفاده از دستگاه ژاکارد به این علت است که باعث بالا رفتن سرعت کار و صرفه جویی در هزینه میشود.

تاریخچه زربفت یا زری بافی

ایران از نظر پیدایش و سیر تحول و تکامل پارچه های منقوش یکی از برجسته ترین ملل جهان است . نخستین شواهد تاریخی مربوط به هزاره پنجم قبل از میلاد درناحیه سه گابی ( سگابی) کردستان است که در ظروف محتوی اجساد کودکان ، قطعات پارچه یافت شده .

درهزاره سوم قبل از میلاد از حفاریهای تپه حصار دامغان و شوش ( خوزستان ) بقایای پارچه هایی که درون مقابر وجود داشته یا به دور اشیاء پِچِده شده ، همینطور ابزار نساجی مانند دوک نخ ریسی و میله مفرغی مخصوص پارچه بافی بدست آمده است.

دوره هخامنشیان

هخامنشیان در هنر های صنایع دستی و بافت پارچه های پشمی نرم و لطیف مشهور بوده اند. بافت پارچه هایی که در متن عناصر تزئینی آنها نخهای گلابتون به کار می رفت را به ۲۰۰۰ سال پیش نسبت داده اند.

دوره ساسانی

در این دوره پارچه بافی ایران شهرت جهانی پیدا کرد . تأثیر هنر پارچه بافی چین ، تکمیل آن به وسیله پارچه بافان ایرانی و انتقال روشهای جدید درچله کشی دستگاه نساجی و بافت از راه ایران به ایتالیا و شمال اروپا دراین دوره صورت گرفت.

دوره اسلامی

نقوش حیوانات مانند شیر ، عنقا و عقاب که زربفت شده اند بخصوص از دوره سلجوقی به بعد رایج شد . از پارچه هایی که درقروت اولیه اسلامی از تارو پود ابریشم و زر و نقوش رنگین بافته می شد می توان به:

نگار ، طراز ، ملحم ، سقلاطون ، قصب ، مثقل اشاره کرد.

دوره ایلخانیان

کارخانه متعدد پارچه بافی در تبریز،  شیراز ، شوشتر ، نیشابور و طوس وجود داشت و استادان پارچه بافی دربافت پارچه های اطلس‌،‌زربفت و زرکش مهارت داشتند و پارچه های ابریشمی گیلان ، خراسان ، یزد و کرمان بسیار نفیس و گرانبها بود.

درقرن دهم هجری بافته های کارخانه های پارچه بافی نیشابور ، اصفهان ، شوشتر ، شیراز ، کاشان بخصوص یزد دارای ارزش فوق العاده ای بود . پارچه های ابریشمی ، مخمل ، زرباف و پارچه های قلمکار پنبه ای این کارگاهها شهرت داشت.

دوره صفویه

پارچه های زر و سیم باف بخصوص برای لباس بانوان و تزئین معماری داخلی اندرون منازل به کار می رفت . شاه عباس صفوی تمامی هنرمندان زری باف را برای تأسیس کارگاه های زری بافی به اصفهان دعوت کرد که موجب بافت پارچه هایی ارزشمند و متنوع گردید.

پارچه های ابریشمی زرباف دارای انواعی چون ” پارچه زرباف یک رو ” ، ” پارچه زرباف دو رو ” و ” مخمل زرباف ” نقشدار بود که در رنگهای متنوع بافته می شد.

دوره قاجار

به دلیل استقبال از منسوجات ماشینی خارجی ، از میزان تقتضتای پارچه های ایرانی کاسته و کارگاههای پارچه بافی رونق گذشته خود را ازدست داد . با این حال بافت پارچه های مخمل و زری ، ترمه و شال در یزد ، کاشان و کرمان ادامه یافت.

دوره پهلوی

نشان کمتری از کارگاههای سنتی پارچه بافی در دست است و پارچه هایی چون ترمه و مخمل توسط ماشین های اتوماتیک نساجی بافته می شد که تاکنون نیز به همین منوال ادامه دارد.

مهم‌ترین مراکز بافت زربفت یا زری بافی

مشهورترین مراکز نساجی در دوره صفویه، شهرهای کاشان، اصفهان، یزد، هرات، تبریز، رشت، مشهد، قم، ساوه و… بوده است.

اما بافندگان شهرهای کاشان، یزد و اصفهان در بافتن پارچه های نقش‌دار و زربفت یا زری بافی شهره آفاق بودند.

انواع زربافت

چهار نوع پارچه زربافت تولیدمی گردد:پارچه زربافت اطلسی: زربافت اطلسی بسیار نرم ولطیف است چون ابریشم بکار برده شده در آن بیشتر است به این صورت که تارها از ابریشم و نخ های پود از ابریشم و طلا می باشد.

پارچه زربافت دارایی: زربافت دارایی زبر است در این زربافت تارها از ابریشم و پودها از ابریشم وگلابتون است تفاوت آن با زربافت اطلسی در این است که گلابتون بیشتر از ابریشم است.

پارچه زربافت پشت کلاف: در این پارچه کمتر از گلابتون استفاده میشود، زمینه پارچه نازک است و تمام سطح نقش و نگار ندارد طرح ها به صورت چداگانه بر روی زمینه بافت میشود که به صورت گلدوزی جلوه میکند وپود ها در پشت کار دیده میشوند.

پارچه زربافت لپه کلاف:  زمینه پارچه ساده و بدون طرح است در این پارچه طرح ها برجسته تر از زمینه هستند و فرق این پارچه با زربافت پشت کلاف در این است که پودها در پشت پارچه دیده نمی شوند.

امروزه کمتر پیش می آید که از پارچه زربافت برای دوخت لباس استفاده شود، اما همچنان می توان جلوه بی نظیر این پارچه ها را در رو مبلی ها و پرده های مدرن مشاهده کرد. ضمناً این پارچه همچنان محبوبیت بسیار بالایی در لباس های سنتی هندی دارد و لباس های رسمی کشیش ها معمولاً از این پارچه ساخته می شود.

پارچه زربافت از بافته شدن سه نوع نخ به هم به وجود می آید. در این پارچه علاوه بر نخ های تار و پود که الزاماً ساختار اصلی منسوجات بافته شده را تشکیل می دهند، از یک نخ پود مکمل هم برای خلق الگوهایی که مشخصه این پارچه تزئینی هستند استفاده می شود.

بافندگان در گذشته پارچه های زربافت را با دستگاه بافندگی معمولی می بافتند؛ کاری که به تلاش و کوشش بسیار و توجه زیاد به جزئیات نیاز داشت. با این حال با اختراع دستگاه های بافندگی ژاکارد، تولید پارچه های زربافت تا حد زیادی آسان شد و تقریباً در هر مورد تولید کنندگان منسوجات قادرند تا پارچه های زربافت را با استفاده از ماشین های بافندگی ژاکارد رایانه ای تولید نمایند.

برای تولید پارچه زربافت می توان از انواع مختلف مواد نساجی استفاده کرد. ابریشم جزء الیافی است که از قدیم برای تولید پارچه های زربافت از آن استفاده می شده است، اما در دوره هایی که واردات الیاف ابریشمی کاهش پیدا کرد، بافندگان غربی پارچه زربافت از پشم برای تولید این پارچه استفاده می کردند. با رواج بیشتر واردات پنبه از هندوستان در دوران روشنگری، بافندگان پارچه زربافت در اروپا نیز به استفاده از این ماده متنوع و ارزان قیمت روی آوردند.

در دوران مدرن، الیاف مصنوعی به دلیل ارزان بودن و شباهتشان به الیاف طبیعی مختلف به محبوب صنعت نساجی بین المللی تبدیل شده اند. در نتیجه امروزه برخی از پارچه های زربافت از مواد مصنوعی مانند پلی استر و ریون ساخته می شوند؛ اما هنوز هم افراد سنت گرا، پارچه هایی را زربافت می دانند که با ابریشم تولید گردیده اند.
از هر نوع نخی که برای بافت زربافت استفاده شود، باز یک اصل بین آنها مشترک است و آن این است که نخ های مورد استفاده برای ساخت پارچه زربافت باید قبل از بافت حتماً رنگ شوند. رنگرزی پارچه زربافت پس از بافت آن باعث پنهان شدن الگوهای زیبا و چند رنگ آن می شود.

امروزه از پارچه زربافت بیشتر برای ساخت وسایل دکوری و تزئینی منزل استفاده می شود، نه دوخت لباس. مثلا اغلب پرده ها مزین به نقوش زربافت هستند و بیشتر پرده های ابریشمی سنگین حاوی پارچه زربافت هستند.
پارچه زربافت همیشه یک انتخاب مناسب برای روکش مبلمان بوده است. معمولاً صندلی های تزئینی و شیک دارای کوسن های زربافت هستند و یافتن مبل هایی که در تمام سطح آنها از نقوش زربافت استفاده شده است، زیاد غیر معمول نیست.

جدا از استفاده از پارچه زربافت به عنوان پوشش کامل مبلمان، انتخاب پارچه زربافت برای دوخت بالش هم بسیار رایج است. صرف نظر از پارچه مبلمان، طرح آن و یا حتی اقلامی که شما برای روتختی خود انتخاب کرده اید، وجود چند بالش تزئینی که با نقوش زربافت مزین شده اند زیبایی و پیچیدگی خاصی را به هر محیطی هدیه می دهند.

چین بزرگترین تولید کننده و صادرکننده محصولات نساجی در سراسر جهان است. بنابراین به جز در مورد پارچه های زربافت پشمی، در بقیه موارد این کشور آسیای شرقی بزرگ ترین تولید کننده پارچه های زربافت در جهان به حساب می آید. هر چند که استرالیا با اختلاف زیادی در صدر نشسته و پایتخت پشم جهان محسوب می شود، اما بسیاری از تولید کنندگان استرالیایی پشم، مواد اولیه یا نخ های پشمی خود را برای پرداخت به کارخانه های چینی ارسال می کنند.

پارچه زربافت به طور قابل توجهی گران تر از سایر پارچه های بافته شده با مواد اولیه مشابه خودش است. با وجود اینکه ماشین های بافندگی ژاکارد باعث شده اند که روند تولید پارچه زربافت بسیار کارآمدتر شود، اما نمی توان انکار کرد که روند تولید پارچه زربافت هنوز هم نسبت به پارچه های دیگر بسیار پیچیده تر است. تولید کنندگان پارچه زربافت مجبورند تا طرح های پیچیده ای را خلق و اجرا کنند؛ جذابیت زیبایی شناختی پارچه های زربافت به تنهایی می تواند قیمت بالای این پارچه در بازار منسوجات بین المللی را توجیه کند.

با گذشت سال ها انواع مختلف پارچه های زربافت در بازار نساجی بین المللی ظهور کرده اند. در ادامه برخی از آنها را معرفی می کنیم:

۱- زربافت ابریشمی

پارچه زربافت ابریشمی سنتی ترین نوع پارچه زربافت محسوب می شود؛ هنوز هم قسمت اعظم پارچه های زربافت عرضه شده در جهان را پارچه های زربافت ابریشمی تشکیل می دهند. ابریشم نرم ترین، صاف ترین و براق ترین مواد منسوج در سطح کره زمین است، ضمناً الیاف ابریشمی قابلیت کشش بالایی دارند و بسیار بادوام هستند.

۲- زربافت پنبه ای

اگرچه پارچه زربافت پنبه ای، ظرافت ظاهری پارچه زربافت ابریشمی را ندارد، اما تولید این پارچه بسیار ساده تر از پارچه های ابریشمی است. در بیشتر موارد نقوش پارچه های زربافت پنبه ای پیچیدگی کمتری نسبت به الگوهای پارچه های زربافت ابریشمی دارند؛ تولید کنندگان منسوجات معمولاً از پارچه های زربافت پنبه ای برای ساخت لباس های کژوال استفاده می کنند.

۳- زربافت هیمرو 

مشخصه این پارچه استفاده از ترکیب الیاف ابریشمی و پنبه ای در ساخت آن است. در نتیجه این پارچه کشش قابل قبولی دارد، قابلیت تنفس بالایی از خود نشان می دهد و بسیار نرم است؛ در ضمن از دوام و براقیت ظاهری الیاف ابریشمی نیز بهره می برد. پارچه زربافت هیمرو بیشتر در هند تولید شده و مورد استفاده قرار می گیرد.

۴- زربافت مصنوعی

هر چند که پارچه زربافت مصنوعی به اندازه پارچه های زربافت ابریشمی یا پنبه ای رایج نیست، اما یکی از کم هزینه ترین انواع پارچه های زربافت محسوب می شود. با این وجود، پارچه های زربافت حاوی پلی استر یا سایر الیاف مصنوعی از راحتی کمتری برخوردار بوده و می توانند برای کارگران و محیط زیست مضر باشند.

۵- زربافت پیوسته

زربافت پیوسته نوعی پارچه زربافت است که در آن نخ های باقیمانده در قسمت پشت پارچه زربافت آویزان شده یا بریده می شوند.

۶- زربافت ناپیوسته

تولید کنندگان منسوجات در هنگام تولید پارچه های زربافت ناپیوسته از نخ های باقیمانده در پشت پارچه های زربافت برای خلق الگوهای اضافی استفاده می نمایند.

۷- زربافت زری

پارچه های زربافت زری به صورت سنتی دارای نخ های مس، طلا یا نقره بوده اند. اما امروزه پارچه های زربافت زری با مواد مصنوعی ساخته می شوند که ظاهر آنها شبیه این فلزات گرانبهاست.

تاثیرات زیست محیطی پارچه زربافت به مواد منسوج متشکله آن بستگی دارد و از این رو بسیار متفاوت است. پارچه زربافت به صورت سنتی حاوی الیاف ابریشمی است و ابریشم سازگارترین پارچه با محیط زیست به حساب می آید.

تولید ابریشم به سموم دفع آفات و کودهای شیمیایی نیازی ندارد و تنها وجود درختان توت برای تولید این پارچه لازم است. کرم های ابریشم به صورت طبیعی پیله های خود را در میان شاخه های درختان توت می تنند، سپس کارگران ابریشم این پیله ها را برداشت می کنند، آنها را می جوشانند و بدون استفاده از هرگونه سموم یا مواد شیمیایی، الیاف ابریشمی را از پیله ها جدا می کنند.

پایدار بودن الیاف پنبه ای و سازگار بودن آنها با محیط زیست به نحوه تولید آنها مربوط است؛ اما بخش اعظم کشاورزان پنبه کار از آفت کش ها و کودهای مضر برای پرورش این محصول استفاده می کنند. پشم نیز وضعیت مشابهی دارد؛ با توجه به اینکه تولید پشم به صورت پایدار امکان پذیر است، اما برخی از تولید کنندگان پشم برای تولید آن به استفاده نامناسب از زمین و خشونت علیه حیوانات متوسل می شوند.

از بین تمامی الیافی که برای ساخت پارچه های زربافت مورد استفاده قرار می گیرند، وضعیت پلی استر و سایر الیاف مصنوعی از نظر محیط زیستی بدتر از همه است. ابریشم، پنبه و پشم همگی زیست تخریب پذیر هستند، اما الیاف مصنوعی زمانیکه در محیط زیست رها می شوند به صورت طبیعی قابل تجزیه نیستند. حتی بدتر، پارچه های مصنوعی با هر بار شستشو میکرو پلاستیک هایی را منتشر می کنند که منجر به آلودگی های پلاستیکی در سراسر جهان می شوند؛ ضمناً تولید منسوجات مصنوعی مستلزم استفاده از مواد شیمیایی بسیار سمی است که می توانند به کارگران و اکوسیستم های اطراف آسیب برسانند.

هیچ سازمانی وجود ندارد که خاصتاً پارچه های زربافت را تائید کند؛ اما سازمان های مختلف، الیاف نساجی مورد استفاده در ساخت این پارچه های تزئینی را تائید می کنند. مهمترین آنها استاندارد جهانی منسوجات ارگانیک (GOTS) است که معتبرترین گواهینامه الیاف نساجی ارگانیک را ارائه می دهد. پارچه های ابریشمی اصل در صورت تائید می توانند گواهینامه Silk Mark را دریافت کنند و پارچه های پشمی می توانند واجد شرایط دریافت گواهینامه Woolmark باشند.

چنانچه پارچه زربافت با پنبه پیمای رشد یافته در ایالات متحده تولید گردد ممکن است بتواند گواهینامه انجمن سوپیمای آمریکا را دریافت کند. ضمناً استاندارد جهانی بازیافت ، الیاف مصنوعی را تائید می کند که بازیافتی بودن آنها قابل تائید است. همچنین سازمان GOTS نیز به تأیید الیاف مصنوعی بازیافت شده می پردازد.