تاریخ پوشاک ایران پیش از اسلام با بررسی شواهد باستانی 

پوشاک سهم بزرگی در هویت فرهنگی هر ملت دارد. در نتیجه ما در مجله مدولادن تصمیم گرفتیم تا با بررسی آثار معروف به جای مانده از گذشتگان، مانند معماری، نقاشی، عکاسی و.. تحول پوشاک در ایران از دوران باستان تا معاصر را به تصویر کشیده و تحلیل کنیم. این اولین مقاله از یک سه گانه است که در آن به به بررسی پوشاک ایران باستان قبل از اسلام پرداخته‌ایم. منابع مختلفی ما را در بازسازی شیوه پوشش ایران باستان یاری می‌کنند. از جمله این منابع معماری، منسوجات، پیکره‌های ملبس و تصاویر مهرها، نقش‌برجسته‌ها و ظروف است. 

می‌توانید مقاله تاریخ پوشاک ایرانی از زمان ورود اسلام تا زمان ورود دوربین عکاسی؛ از دریچه آثار نگارگری و تاریخ پوشاک ایران معاصر، از دریچه عکاسی را هم در سایت مدولادن مطالعه کنید.

پوشاک در ایران باستان 

به طور کلی در خاور نزدیک، تمایز میان مردمان بیشتر بر اساس لباس صورت می‌گرفت. در ایران باستان داشتن لباس‌های بلند مخصوص طبقات بالا و اشراف بود و علت آن هم بالاتر بودن شأن و مقام مردان و زنان اشرافی و درباری بود. ایرانیان از لباس خاور نزدیک (تمدن‌های بابل و آشور و مصر) تاثیر پذیرفتند و آن را اصلاح کردند. اصلاحاتی چون برودری‌دوزی‌های زیبا و پرکار برای تزیین پوشاک اضافه شدند؛ این تزیینات، در دوران جنگ‌های صلیبی از ایران به اروپا رفت و در آنجا محبوبیت یافت.  

پوشاک مصریان

پوشاک آشوریان 

پوشاک ایلامیان 

در آثار پیکرسازی دوران ایلامیان، بنظر می‌رسد که پوشاک از پوست دام ساخته‌شده‌است. مجسمه‌های این دوران لباس بلند و یکپارچه‌ای را نشان می‌دهند که به شکل شالی بلند دیده می‌شود و یک طرف آن روی یکی از شانه‌ها گره خورده و شانه دیگر برهنه و آزاد است. شال قسمت راست پیراهن را فراگرفته‌است و از دوخت‌های تزئینی در حاشیه برخوردار است. لباس رسمی و تشریفاتی دارای دامنی بلند با آستینی کوتاه است. زنان در آن دوره با صورت و مویی باز بودند و پیراهنی تنگ و بلند تا مچ پا با آستینی کوتاه بر تن می‌کردند. 

 پوشاک مرد ایلامی 

 پوشاک زن ایلامی 

پوشاک هخامنشیان 

مدت زیادی است که مشخص شده است در هیچ‌یک از نگاره‌‏های بی‌‏شمار تخت جمشید و شوش و پاسارگاد هیچ زنی به تصویر کشیده نشده است. اما به کمک دیگر آثار هنری به نقش‌‏های بی‌شماری برمی‌‏خوریم که به کمک آن‌‏ها می‌‏توان به تصویر کاملی از ظاهر زنان امپراتوری بزرگ ایران دست یافت. بهترین اسناد موجود در مورد لباس زنان دوره هخامنشی، بقایای لباس‌های واقعی است که در مقبره‌های پازیریک یافت شده است.   

لباس درباریان 

در سنت ایران باستان، جایگاه اجتماعی از طریق رنگ لباس‌ها مشخص می‌شد: جنگجویان قرمز، کاهنان سفید و دامداران رنگ آبی بر تن داشتند. شاه اما لباسی با ترکیب رنگ قرمز، آبی و سفید می‌پوشید تا نماد تسلط او بر هر سه گروه باشد.  

چندین آیتم با پوشاک دربار مرتبط بود. جلیقه داریوش کبیر چین‌های عمودی داشت. این جلیقه، بدون آستین بود و به همین دلیل از طرفین باز بود؛ در نتیجه با یک کمربند به دور کمر بسته شده بود. در تخت جمشید داریوش بزرگ، خشایارشاه و اردشیر اول همگی با همان ردای سلطنتی به‌تصویرکشیده‌شده‌اند. این ردا که کندیس نام داشت، دارای آستین‌های گشاد بود، دامن آن در جلو شکم یا در پهلوها، چین می‌خورد و به شکل پیلی‌هایی منظم‌ در می‌آمد. در زیر این لباس، شلوار می‌پوشیدند. این کندیس به رنگ بنفش مایل به آبی بود در حالی که گروه‌های اجتماعی پایین‌تر، کندیس سرخ رنگ بر تن می‌کردند. نوارهای لبه‌های ردا و در امتداد چین‌های عمودی دامن، به رنگ آبی هستند و با نقش شیرهای رنگ قرمز تزیین شده‌اند. همچنین در پلکان آپادانا، یک کت آستین کوتاه ساخته شده از خز که با تزئینات چرمی پوشیده شده و با دیسک‌های طلا تزئین شده بود، مشاهده می‌شود.  

آیتم دیگر دربار، تاج است. این تاج که مانند یک کلاه بلند بود، از داخل با خز حیوانات پوشیده شده بود تا سر را زخم نکند و برای استفاده راحت باشد؛ همچنین سطح خارجی آن، با ورق طلا و چرم پوشانده شده بود.  

 لباس، کفش و جواهرات دربار هخامنشی 

زنان هخامنشی، همان لباس چین‌دار و کلاهی کـه مردان بر سر داشتند را می‌پوشیدند. نقوشی کـه روی فرش پازیریک در سیبری پیدا شده زنانی را نشان می‌دهد که پوششی شـبیه چـادر روی همه پوشاک خود داشته‌اند. لباس این زنان لباس دربار هخامنشی است. کلاهی شبیه تاج که چادری روی آن انداخته‌‏اند. این چادرها، مانند چادر مدرن، سر و گردن را می‌پوشاند؛ اما چهره همیشه آشکار است و موها اغلب به صورت یک بافت در پشت سر بسته می‌شد.  

لباس زنان پارسی در پارچه پازیریک 

پوشاک زنان هخامنشی 

 سرپوش زنانه هخامنشی پیدا شده در پازیریک 

پادشاه شالی از پارچه طلا و همسرش، کمربندی از طلا که به آن کیف پول خود را می‌آویخت، به کمر می‌بستند.  

لباس جنگجویان 

از بناهای تاریخی مشخص است که در اصل یک تونیک چرمی تنگ و کمربنددار تا زانو بخشی از لباس سواره نظام را تشکیل می‌داد. این تونیک با کمربند نسبتاً بلندی بسته شده بود.  

آیتم دیگر لباس رزم، شلوار بود. شلوارهای چرمی تنگ که به کفش ختم می‌شد و مانع از کار سوارکار می‌شد؛ در نتیجه نوع دیگری از شلوار نیز برای جنجگویان وجود داشت که از پارچه بسیار نرم مانند ابریشم، ساخته می‌شدند. این مدل شلوار رنگ‌های آبی، زرد، بنفش و قرمز داشت و گاهی طرح‌دار بود و با نقوش گل‌دار تزئین می‌شد.  

لباس جنگجویان هخامنشی 

کفش‌ها 

پارسی‌ها کفش‌های کوتاه تا مچ پا می‌پوشیدند که با سه یا چهار بند بسته می‌شد. کفش‌های شاهان هخامنشی در تخت جمشید، به رنگ قرمز بود. در حالی که کمان‌دارانی که بر روی دیوار آجری لعاب‌دار شوش به نمایش درآمدند، کفش‌های زرد ‌پوشیده‌اند. نوع دیگر کفش، چکمه‌هایی تا زانو بود که از جلو بسته می‌شدند و از سر زانوها به سمت پایین برگشته بودند. سربازان پارسی نوعی از کفش پاشنه‌دار می‌پوشیدند که باعث گیر کردن پایشان به رکاب می‌شد و سوارکاری را آسان می‌کرد. این کفش‌ها اولین کفش‌های پاشنه‌بلند در دنیا بودند. 

لباس سرباز پارسی 

اکسسوری 

از آن‌جا که مردان نیز از زیورآلات و جواهر زیادی استفاده می‌‏کردند، تشخیص مرد و زن از این طریق بسیار دشوار است. حتی عناصر زینتی مانند گل نیلوفر نیز در تصویر زنان و مردان مشابه است.  

دستکش، چوب دستی گران‌بها و بادبزن ویژه خاندان سلطنتی بود که توسط خدمه حمل می‌گردید.  

پوشاک اشکانیان 

پوشاک مردان  

از جمله پوشاک مـردان اشـکانی می‌توان به نیم‌تنه گشاد و روشلواری کیسه ماننـدی اشاره کرد. اشـکانیان شـلوارهای گشـاد و بلنـد بـا چـین‌هـای فراوان می‌پوشیدند. آیتم دیگر، پیراهن بلندی تا زانو به همراه کمربند بود.  

پوشاک مردان اشکانی 

پوشاک زنان 

زنان اشکانی پیراهن بلند حجیم و پرچین آسـتین‌دار بـا یقـه‌ای راست می‌پوشیدند که کمربند داشت و بر روی شلوار قرار می‌گرفت. آیتم دیگر، شلواری گشاد از پارچه نازک و پرچین بود که در قسمت مـچ پاهـا تنگ‌تر شـده اسـت. جنس ایـن پوشـاک پارچه‌های منقش و مزین به قلابدوزی بوده است؛ نقش‌برجسته‌های طاقبستان حدود بیست و پنج طرح پارچـه را مشخص کرده است. زنان اشـکانی کلاهی بلند و عمامه‌وار بر سر داشتند که بیشتر موهای آن‌هـا را مـی‌پوشـاند و پوششی شبیه به چـادر بـر روی کلاه سر می‌کردند. 

 پوشاک زنان اشکانی 

پوشاک ساسانیان 

لباس این دوره نیز تونیکی بلند پرچین و گشـاد بـود کـه مـی‌توانست دارای آسـتین بلنـد یـا بدون آستین باشد که با کمربند بسته می‌شده است. طـرح  پارچـه‌هـا بـه صـورت طرح‌های پر نقش و نگار و هندسی  یا به صورت گلدوزی شده بود. در زمان ساسـانیان همچـون دوران پـیش از آن زنان از چادر به عنوان پوشاک رو استفاده می‌کردند.  

پوشش سر مردمان ساسانی کلاهی بلند یا گرد بود که گاه بـا نوارهـایی تزئین می‌شود. از زینت‌هـای رایـج دوران ساسـانی می‌توان بـه گردن‌آویزه‌های پهن اشاره کرد. 

پوشاک مردان ساسانی  

پوشاک زنان ساسانی 

تمدن آریایی‌، تاثیرات مثبت زیادی بر پوشاک دنیا گذاشت. ایرانیان اولین افرادی بودند که شلوار را به عنوان آیتمی از پوشاک پوشیدند؛ ست پیراهن و شلواری که در این مقاله معرفی شد، ریشه‌ی کت و شلوارهای امروزی است. مشاهده روند پیشرفت پوشاک از زمان هخامنشیان تا پایان ساسانیان، نشانگر این است که تاثیر پذیرفتن از تمدن بابل و آشور در لباس‌ها به مرور زمان کاهش یافته است و به خصوص بعد از اختراع شلوار، پوشاک ایرانی به راحتی از تمدن‌های دیگر قابل تشخیص است. 

منابع: 

مقاله جایگاه حجاب در ایران باستان و تقویت هویت فرهنگی ایران معاصر، فهیمه شیخ شعاعی 

کتاب 5000 سال پوشاک زنان و مردان جهان بخش ایران باستان. نویسنده ترنر ویل کاکس. ترجمه شیرین بزرگمهر